Пераслед мінулага бесплатное чтение

1

З учарашняга ранку ўсё гэтак жа невялікія кроплі восеньскай імжы абмывалі старэнькую вёску Боркі, што размясцілася ў шырокай нізіне, удалечыні ад іншых населеных пунктаў. У вільгаці стаялі яе лясныя ўскраіны, шырокія палі, круглявыя лугі і старыя хаты. Канавы ўздоўж хвойных лясоў і пустых палёў поўніліся вадой. У такое надвор'е амаль незаўважнымі становяцца праплываючыя хмары, якія, раствараючыся ў масе падобных сабе, ператвараюцца ў адзін суцэльны абрус. Толькі прыгледзеўшыся, можна было злёгку заўважыць павольны рух шэрай масы, што плыла ў бок цёмнай лініі высокага лесу. Здавалася, што дробны пануры дождж не збіраецца сыходзіць да зімы, што шэрая роўнядзь над галавой ніколі не адпусціць з палону цёплае сонца і неабсяжнае блакітнае неба. Вада лёгка ляжала на мяккай сырой зямлі. Празрыстыя кроплі, якія сцякалі з жоўта-чырвонага лісця, хутка напаўняліся, цяжэлі і, зрываючыся, паспешліва падалі долу. Цёмныя фігуры будынкаў добра вылучаліся на яркай палітры кастрычніцкай восені.

Вечарэла, калі белы аўтобус, які выехаў гадзіну таму з горада, спыніўся на краі дарогі. Дзверы адчыніліся, і на аўтобусны прыпынак выйшаў пяцідзесяціпяцігадовы Юрый Люты з двума пакетамі ў руках.

Прыпыначны пункт, які быў размешчаны недалёка ад скрыжавання ўздоўж галоўнай трасы, веяў сырасцю і холадам. Несамавіты бетонны прыпынак на фоне зялёнага бору выглядаў старым. Юрый стаў пад дах, правёў вачамі грамадскі транспарт, а затым паглядзеў на хмары. "Дождж не дубіна і я не гліна!" – падумаў ён і дастаў з чорнага пакета цёмна-зялёны тонкі плашч, каб схавацца ад непагоды.

Высокі мужчына пакінуў прыпынак і збочыў на ямістую жвіровую дарогу, якая абрасла па краях густымі лазовымі кустамі. Юрый з адным лёгкім пакетам вяртаўся дадому ў маленькую вёску. У цяперашні час аўтобус больш не курсіраваў у Боркі, ён высадзіў Юрыя за сем кіламетраў ад вёскі. Так як усе рэйсы былі адмененыя, жыхарам аддаленага населенага пункта даводзілася дабірацца сваім ходам.

Юрый Люты памятаў, калі ў апошні раз аўтобусы заязджалі ў яго вёску. Гэта было даўно, гадоў дваццаць таму, адразу пасля вайны. Нават цяпер, у дрэннае надвор’е, дарога была не такая, як раней, таму аўтобусам і легкавым аўтамабілям цяжка было па ёй праехаць. Добра, што яшчэ пошту і прадукты дастаўлялі людзям. Пасля вайны на дарогу не вылучалі вялікіх грошай, таму ад скрыжавання шлях заўсёды быў разбіты цяжкімі трактарамі, якія часта вывозілі лес, або ў палявы сезон праязджалі гэтай дарогай да палёў. З-за непагоды дарога асядала, вымываліся ямы. Новы асфальт класці ніхто не збіраўся, а стары ўжо даўно разбіўся на кавалкі і змяшаўся з пяском.

Цяпер жа, праз вёску з васьмю жылымі хатамі, па адзінай вуліцы ездзілі толькі леснікі і аграрыі. Раённая ўлада казала, што палепшыць праезд, супакойвала жыхароў і абяцала выправіць сітуацыю, раз на месяц пасылаючы грэйдэр на дарогу, каб ён хоць неяк палепшыў праезд шырокай лапатай. А раз на год, у траўні, калі над балоцістай мясцовасцю дажджы трохі заціхалі, дарогу прысыпалі буйназярністым жоўтым пяском, раўнялі і ўтрамбоўвалі. Але гэтага хапала ненадоўга. Калі ў іншых мясцовасцях лета здавалася гарачым і засушлівым, у Борках раз-пораз грымелі навальніцы. Уся вада сыходзіла ў раку, а вясной, пры раставанні снегу, рака разлівалася, выходзіла з берагоў да лесу, запаўняла сабой балоты і канавы. Таму чорныя тарфяныя палі засяваліся ў пачатку лета толькі раннімі культурамі. Людзі не кідалі ўрадлівую зямлю, якая давала вялікі ўраджай у пачатку верасня.

Стомленае цела Юрыя Лютага нетаропка скарачала нялёгкі шлях. За першым жа паваротам, за яго спінаю схаваўся шэры аўтобусны прыпынак, старое скрыжаванне схавалася за высокімі дрэвамі і густымі кустамі. Юрый стараўся абыйсці дробныя каламутныя лужыны, якія не пакідалі ні метра роўнай паверхні па ўсёй шырыні дарогі. Блакітнавокі мужчына ўсё больш прыціскаўся да абочыны, ступаючы высокімі чорнымі чаравікамі ў гразь. Ціха хлюпала пад нагамі. Дажджавая вада сцякала па цёмна-зялёным капюшоне, перад задуменным выцягнутым тварам падалі чыстыя кропелькі хмар. Маршчыністы белы твар адчуваў дотык прахалоднага паветра, схаваныя рукі грэліся пад плашчом.

Юрый Люты глядзеў толькі наперад і, у такія моманты бяздушнага атачэння, ён патроху аддаляўся ад рэальнасці. Пры адзінокіх шпацырах, дарослы мужчына любіў пагрузіць галаву ў складаныя думкі, але з-за гэтага ўсё больш з памяці выбіраліся глыбокія ўспаміны. Пражытае нібы туманам адганяла яго ад разваг і прымушала зноўку адчуць нялёгкія моманты. Вось і сёння, у бязлюдным месцы Юрый пачаў разважаць аб непрыемных абставінах надвор'я. Разважаў і ўяўляў над тым, што ж магло стаць з яго вёскай, з усімі яе жыхарамі, калі б пражытая ім вайна прайшла па-іншым сцэнарыі або зусім, не пачалася. Быў бы зараз пасёлак усё тым жа вялікім і квітнеючым ці ўсё роўна ўсё скацілася ў маленькую вёсачку? Ці працягвала існаваць прамысловая гаспадарка па зборы брусніц і журавін? Ці засталіся дагледжанымі дрэнажныя канавы пры фермеры? Юрый Люты сумаваў па сваёй маладосці, па сям'і. Ён хацеў вярнуцца ў той перадваенны час, у часы, калі яго жыццё было поўнае жыццёвымі справамі і блізкімі людзьмі. І, абдумваючы пастаўленыя пытанні, ён міжволі каціўся ад мірных успамінаў да жудасных ваенных дзён, а ад іх да свайго сапраўднага жыцця, да таго, хто ён ёсць цяпер. Такім чынам, разбіраючы сваё сапраўднае, Юрый разумеў, што ўжо перастаў баяцца смерці. Прынамсі, яму так здавалася, калі яго думкі былі паглынутыя цяжкімі ўспамінамі.

Прайшоўшы ўсяго адзін кіламетр няроўнай дарогі, Юрый Люты спахапіўся ў прахалодным вечары. За яго вузкай спінай раптам загрукатаў рухавік мотаблока. Гэты непрадказальны трактарны шум, як галодны кот выскачыўшы на мыш, імгненна спалохаў і адцягнуў Лютага ад задуменнасці.

Адразу, на Юрыя напала небяспека мінулага. На некалькі секунд яго адкінула назад, туды, у далёкія ўспаміны аб жудаснай і крывавай вайне. Як пры трэнні серы на запалцы, успыхнула непрыемная карціна, і абудзіліся ў мужчыне ваенныя дні, ажылі галасы бою, памяць паказала нямыя твары варожых салдат.

Гукі трактара падштурхнулі Юрыя Лютага ўспомніць жудасны момант вайны, які пазбавіў яго магчымасці змагацца з ворагам на перадавой. Гэта было ў вясновы дзень, які пачаўся даволі напружана. На вайне не бывае спакойных дзён, калі можна б было ціхамірна думаць пра будучыню, бо ў грудзях бесперапынна жыла трывога. Па загадзе ўся штурмавая група, у якой знаходзіўся сяржант Люты, пачала атаку на замацаваныя пазіцыі акупантаў. У той жа час наперадзе і ззаду гулі рухавікі баявых машын, трашчалі кулямёты прыкрываючых бронемашын, стракаталі гусеніцы, грукаталі гарматы танкаў. Тэхніка добра абараняла агнём усю сваю смелую штурмавую пяхоту. Салдат Люты пільна, крок за крокам, ішоў наперад. Затым ён з невялікай групай аддзяліўся ад асноўнага злучэння, атрымліваючы асобныя загады, задачы і мэты. Юрый Люты ішоў першым у змейцы, уздоўж поля. Па камандзе адважнага і дасведчанага старшага лейтэнанта, ён разам з салдатамі збочыў углыб, у невялікую паласу знявечанага зялёнага лесу. Вялікія і малыя дрэвы, якія падзялілі сабой квадратныя палі, парадзелі ад бітваў. Зялёныя кусты і свежыя ссечаныя галінкі маскіравалі, хавалі сабой ворага. Сяржант Люты падыходзіў усё бліжэй да варожых пазіцый, і тым самым, зямлянкі і доўгія акопы ворага ажывалі, сустракаючы яго аўтаматнымі чэргамі. Кулі свісталі страхам і смерцю, адсякаючы на сваім шляху тонкія галінкі, нібы вастрыём ляза, працягваючы адважна ляцець наперад. Ад тоўстых ствалоў адляталі драўняныя трэскі, і, нягледзячы на гэта, шырокія бярозы ўсё ж лавілі і прымалі на сябе варожыя кулі, прыкрывалі сваіх салдат.

У тыя хвіліны Юрый Люты ўдзельнічаў у наступальнай аперацыі, настаў час для вызвалення часова згубленых, акупаваных ворагам, тэрыторый Радзімы. Яго сэрца калацілася ціха, дрыжала не так моцна, як у першыя дні вайны або ў першым баі. Ваенны час паступова змяняў Юрыя, гартаваў яго дух, ён стаў храбрэй і мужней. Нягледзячы на тое, што некаторыя з яго таварышаў па службе лічылі, што яго занадта ўпэўненая адвага можа загубіць яго ў баі, Юрый працягваў жыць. І ў гэты момант наступу ў сяржанта Лютага не было ні жалю да суперніка, ні стомленасці да сябе. Ён наглядзеўся праўды і нахапаўся горкіх пачуццяў, якія па меры бітваў заглушалі боль, уздымалі дух скончыць гэтую вайну перамогай.

Працягвалі бязладна свістаць кулі. Варожыя салдаты білі як папала, заўважыўшы мільгаючы чалавечы цень сярод дрэў. Юрый Люты знаходзіўся ў пярэдняй лініі. Яму даводзілася часта спыняцца і хавацца за тоўстымі бярозамі, углядацца, лавіць агнявыя кропкі ворага, хутка прыціскацца да параненай глебы. Штурмавы атрад усё бліжэй падбіраўся да варожых траншэяў, цяжка прабіваў іх смелыя блакіроўкі. Люты часта кідаў гранаты ў занятыя ворагам акопы і бліндажы, а затым выпускаў доўгую чаргу ў цёмныя земляныя бункеры. "Пацукі", так называлі салдат праціўніка, якія хаваліся ў бліндажах і адстрэльваліся да апошняга, не жадаючы здавацца.

Старшы лейтэнант па сувязі кіраваў усімі атакуючымі групамі. Ён знаходзіўся ў гушчы падзей і амаль увесь час крычаў. "Заходзь справа! Злева абыходзь! Наперад! Наперад!" – рваў голас афіцэр пры шуме бітваў. У той дзень сяржант Люты зладжана выконваў загады. Ён смела залазіў у акопы, дабіваў агрэсара, які не здаваўся, у крытых умацаваннях. Юрый даставаў з бліндажоў захопленае ўзбраенне і чакаў новых распараджэнняў. Крыху перавёўшы дух, Юрый зноў ішоў у наступ, так ішоў, быццам зусім пераставаў баяцца агню ў адказ. Ён люта і смела, з вялікім тактычным розумам, кідаўся на ворага, ішоў на подзвігі. Іншыя не разумелі яго неасцярожнасці. Ад таго, свае салдаты часта паўтаралі пасля бою: "Як ты яшчэ жывым застаешся? Шанцаванне? Няйначай як загавораны! Ты што, зусім не баішся смерці? Цябе не чакаюць дома?" А Юрый Люты адказваў ім: "Шанцаванне? Не! Я проста хачу хутчэй прыбраць ворага з нашай зямлі!" Але салдаты разумелі, што адной толькі адвагі мала, для таго каб жыць і пазбегнуць кулі. Адвага – гэта добра, але гэтага недастаткова. Патрэбна асцярожнасць, уменне правільна ацэньваць сітуацыю і хутка прымаць узважаныя рашэнні. А можа ў Лютага гэта ўсё было? Колькі адважных хлопцаў ужо загінула… Вельмі шмат! А Люты, які не першы год ваяваў, разумна ішоў наперад, пралічваючы дзеянні ворага. Ён страляў у праціўніка першым, сыходзіў ад гранат, кулі толькі злёгку драпалі яго скуру, нават артылерыя біла занадта блізка, але не магла яго забіць. Многія байцы не здагадваліся, наколькі разумны быў Юрый, і больш верылі ў яго шанцаванне. Таму прывязалася да яго мянушка Шчасліўчык, прымацаваўся новы пазыўны да адважнага салдату. Часам здавалася, што яго ад смерці ахоўвае сам Бог. Усё было магчыма. Ці мо ўсё ж гэта было шанцаванне? Нягледзячы на ўсю сваю мужнасць і імкненне адпомсціць, адагнаць захопніка са сваёй зямлі, Юрый не аднойчы прапаноўваў варожаму салдату здацца, выйсці з бліндажу да таго, як туды будзе кінута граната. Бо былі тыя, хто падымаў белы сцяг, але ўсё ж многія біліся да канца, не здаваліся і гінулі ў сваіх сырых норах. "Пацукі!" – паўтараў Люты. Не абыходзілася і без гэтага: адчуваючы блізкае паражэнне, суперніку ўдавалася загадзя пакінуць бліндаж і адысці назад, углыб, на іншую лінію абароны.

Атака за атакай. Метр за метрам вызваленай зямлі.

"У нас "трыста"! У нас страты!" – крычаў старшы лейтэнант скрозь шум. Так, страты былі, і гэта было сумна. У гэты ж наступальны дзень, побач з Юрыем Лютым упаў яго калега. Малады каравокі хлопец кінуў гранату ў ворага і паваліўся на зямлю. Ён ляжаў перад бліндажом і безжыццёва глядзеў на пахмурнае неба. Нябожчык нібы казаў Лютаму скрозь смерць: "Не адступай! Мая смерць не павінна быць дарэмнай!"

Юрый Люты з цяжкасцю прымаў гібель сваіх таварышаў, не забываў іх жывыя і мёртвыя твары. Ён быў гатовы далей несці гераічны дух сваіх сяброў і рашуча, з розумам, рваўся ў бой як танк, якім кіраваў самы лепшы экіпаж.

Праз некалькі гадзін, вораг быў выбіты з усіх пазіцый і цалкам была вызвалена лясная паласа, а таксама невялікі населены пункт. Пастаўленая задача вышэйшага кіраўніцтва была выкананая. Да вечара вялікі стратэгічны ўчастак быў цалкам ачышчаны ад агрэсара, там замацаваліся свае сілы, падцягнуліся рэзервовыя часткі арміі.

Сяржант Люты, у поўнай ваеннай экіпіроўцы, разам з салдатамі адпачываў пасля бою. Яны стаялі паблізу паўразбуранага цаглянага будынка, недалёка ад дарогі. У гэты момант да штурмавой групы з боку спіны пад'язджала бронемашына, каб перакінуць падраздзяленне на ўсходнюю частку фронту. Юрый Люты павярнуў цела і пакрочыў сустракаць ваенны транспарт. Амаль у самы момант іх блізкасці, машына наехала на адзіную варожую міну, якая была разумна схаваная ў мяккай цёмнай глебе. Пачуўся моцны выбух. Іскры і пясок паляцелі ў бакі, бронемашына перавярнулася на бок, пашкодзіўшы толькі пярэдняе правае кола. Ад выбухной хвалі Юрый адляцеў у бок, яго калегі прыселі ад нечаканага выбуху. Цёмная глеба цяжкімі камякамі ўпала на цела Лютага, злёгку абсыпаўшы яго ўзмакрэлы белы твар. У тую ж секунду, у галаву сяржанта ўдарыў гарачы боль, загудзела ў вушах, памутнела ў вачах. Пасля выбуху спалоханыя салдаты падняліся. Юрый таксама паспрабаваў устаць, але моцны боль скаваў яго ногі і ціснуў на грудзі цяжкім грузам. Ён сціснуў далоні, скрывіў твар і хацеў закрычаць ад болю, але выдаў толькі сіплы гук, гледзячы ў неба. Падышлі да яго сябры, і тут жа падбеглі медыкі. Люты бачыў іх неразборлівыя навіслыя твары, яго вочы паволі засцілала заслона. Правая ступня не слухалася, не паддавалася руху. Правая канечнасць была моцна знявечаная, пашкоджана асколкамі. З нагі цякла кроў. Пад уплывам шуму ў вушах, і ў поўным здзіўленні, не ўсведамляючы ў поўнай меры таго, што здарылася, Люты ўпёрся локцямі ў зямлю і паспрабаваў падняць цяжкую галаву, але нават пад халодным страхам ён не змог гэтага зрабіць. "Я ўсё… Хлопцы, я ўсё…" Сяржант страціў прытомнасць. Салдатам хапіла аднаго кароткага погляду, каб зразумець, што для Юрыя Лютага фронт цяпер закрыты, адваяваў чалавек – пасля маленькай перамогі яго параніла, шанцаванне пакінула яго ў жывых, але адабрала да калена правую нагу. Яшчэ доўгі час, лежачы ў шпіталі, Юрый празмерна думаў: чаму менавіта так здарылася, чаму яго параніла не ў баі, чаму адзінокая міна зачапіла яго менавіта тады, калі справы на фронце сталі больш паспяховымі? Здавалася б, міны не павінна было быць там. Але калі вораг адступаў, пры паразе, ён усё ж знайшоў час, каб усталяваць яе. Чаму ніхто не заўважыў міну пры актыўным руху ў яе бок, чаму ніхто да гэтага не падарваўся? Нібы міна чакала толькі Юрыя, каб паразіць яго выбухам без усялякага геройства. Першы час было цяжка змірыцца са стратай. Боль, смутак і раздражненне мучылі Юрыя. І хоць ён са спачуваннем разважаў пра сваю бяду, яна яго не зламала. Ён змірыўся з тым, што ніколі ўжо не вернецца на фронт, але вайна была яшчэ не скончана. Юрый Люты не збіраўся падаць духам. У шпіталі ён абдумваў варыянты, дзе ён мог бы быць яшчэ карысным, хай нават без паўнацэннай нагі, але ўсё ж з рукамі і галавой. Ён гатовы быў працягваць рабіць любую працу, даступную яго целу. Сяржант Люты паўтараў, што ворага трэба гнаць са сваёй зямлі любой цаной, любымі спосабамі. Нават тыя, хто плёў маскіровачныя сеткі, шыў ваенную вопратку – уносілі свой уклад у барацьбу.

У першыя пасляваенныя гады, у спакойныя гадзіны, і па гэты дзень вайна не адпускала Юрыя. Гэта страшнае гора трывала засела ў яго сэрцы і памяці. Без папярэджання, Юрыя пераносіла ў мінулае, успаміны пра вайну лавілі яго розум і сталі траўмай яго жыцця. Выбухі, стральба, параненыя і мёртвыя – усё гэта раздзірала і стамляла яго. Зноў і зноў перыяд ваеннага жыцця знаходзіў яго і псаваў настрой.

І цяпер, у сучаснасці, калі Юрый Люты ішоў дадому па дрэннай дарозе, моцныя ўспаміны аб ваеннай падзеі змяшаліся з рэальнымі гукамі надыходзячага транспарту. Калі малагабарытны трактар з шэрым прычэпам пад'ехаў занадта блізка, Юрый яшчэ капаўся ў памяці. Кіроўца нешта крыкнуў, і ў той момант, за секунду, ад лёгкага спалоху трывожныя думкі Лютага разляцеліся, як зграя дробных вераб'ёў. Юрый Люты хутка вярнуўся ў цяперашні час: да надвор’я, да волкасці, да дарогі дадому, да трактара. Рослы мужчына злёгку здрыгануўся з-за мужчынскага крыку і не адразу зразумеў, як ён апынуўся на сярэдзіне дарогі. З яго плашча жвава паліліся і пасыпаліся празрыстыя кроплі. Ён з лёгкім галаўным болем хутка адышоў да мяккай абочыны, якая была пакрыта млявай жухлай травой. Дакрануўшыся плашчом да лазовых галінак, Юрый у тую ж гадзіну павярнуў галаву направа, на гукі хуткасных выхлапаў чырвонага мотаблока. Праз хвіліну ён павярнуў усё цела. Калі Юрый Люты адышоў ад непрыемнага ваеннага ўспаміна, тады ж трактар прытармазіў каля яго.

– Гэй, Юрась, сядай! Падвязу! – са звонкай хрыпатой, гучна прамовіў кіроўца Арцём Ліс, імкнучыся перакрычаць голас сваёй машыны.

Сівы на галаву, чарнабароды, блакітнавокі Арцём Ліс, у гэтую сераду вяртаўся дадому стомленым. Хоць яго, старога, пакалаціла ў дарозе, ён не шкадаваў пра гэта. У яго вёсцы не было крамы, бліжэйшая гандлёвая кропка знаходзілася ў сямнаццаці кіламетрах ад Борак. Чакаць, калі ў вёску прыбудзе аўтакрама, Арцём Ліс ужо не мог, моцна прыціснула яго алкагольная залежнасць. Хоць прадуктовая машына з'явіцца ўжо заўтра, унутры Арцёма гарэла моцная смага. З самага ранку ён вельмі пакутаваў, бо ў хаце не было выпіўкі. Некалькі гадзін таму ён адчуваў сябе на абрыве, незадаволеным і ненаедным. Таму ён ірвануў на трактары ў доўгі шлях. І цяпер, хай і стомлены, але з прыемным трапятаннем у душы, стары мужчына вяртаўся дадому з двума бутэлькамі гарэлкі. Ліс пакуль трымаўся, не піў, быў верны свайму новаму галоўнаму правілу – заўсёды быць цвярозым за рагамі свайго мотаблока. У яго памяці быў свежы момант, калі ён п'яным заехаў у канаву, перавярнуўся і ледзь было не патануў у ёй. Ён не хацеў паўтараць гэты трук зноўку, таму, калі трактар прывязе яго ў вёску, нягледзячы на пагрозы жонкі, Арцём з радасцю заглушыць свой алкагольны голад удалечыні ад тэхнікі.

Раніцай, да задумы адправіцца ў Майсееўскую краму за "беленькай", Арцём Ліс наведаў сябра. Пятро Жук старанна абшукаў усе куты, але не знайшоў нічога ў бутэльках. Пуста. Тара збіралася ў асобным пакоі да лета і чакала, калі яе адвязуць у прыёмны пункт. У Пятра хованак не было. Жонка Арцёма змагалася з залежнасцю мужа да алкаголю і старалася ўгледзець за ім. Але як тут прасачыць, калі трэба займацца сваімі дамашнімі справамі. Караліна Ліс трымала пенсію мужа пры сабе і па магчымасці сачыла, чым быў заняты муж, замыкала гараж, калі сыходзіла далёка або з'язджала ў горад. Але ў гэты раз Арцём Ліс збудаваў хуткі і хітры план, мэтай якога было наведванне крамы. Ён паводзіў сябе як звычайна, хадзіў у хаце і шастаў па двары, не набліжаючыся да мотаблока. Арцём адшукваў шчыліны і, калі падгарнулася магчымасць, ён схадзіў да Пятра, але потым, расчараваны, вярнуўся і лёг на канапу перад тэлевізарам. Караліна прыбрала ў пакоях, затым папярэдзіла мужа, што ненадоўга адыдзе да сяброўкі, і выйшла з хаты. У Арцёма з'явіўся шанец не патрапіць на вочы жонцы, і ён, не раздумваючы, ім скарыстаўся. Арцём Ліс узяў свае схаваныя, назапашаныя грошы і паспяшыў да мэты. Мужчына з агнём у вачах выбіў мантыроўкай замок і расчыніў вароты гаража, выехаў на трактары з двара праз заднія вароты, да лесу. Уздоўж лесу, праехаўшы за дварамі і па палях, ён аб'ехаў вёску, і выехаў на жвіровую дарогу каля дома Лютага. А далей, Ліс з спакоем дабраўся да крамы.

У свае шэсцьдзесят два гады Арцём умела і без ніякага высілку кіраваў невялікім трактарам. Ён здалёк пазнаў постаць Юрыя Лютага па яго павольнай і асцярожнай паходцы – па такой разбітай дарозе з пратэзам спрытна не паходзіш!

Арцём Ліс пад'ехаў да аднавяскоўца, пакруціўся на мяккім сядзенні, якое было абцягнута чорным дэрмацінам, і павярнуўся да чалавека. Ён зрабіў апошнюю зацяжку, дасмаліў цыгарэту. Кіроўца быў апрануты ў аранжава-сіні плашч, які яму выдалі яшчэ падчас працы на чыгунцы. Пасля вайны, ён да пенсіі рабіў чыгуначнікам на станцыі недалёка ад вёскі. Арцём Ліс выпусціў цыгарэтны дым і строга зірнуў на Юрыя Лютага.

– Чуеш? Сядай! – крыкнуў Ліс, – Ну! Сядай, падкіну! – пачухаў ён кончык свайго вострага счырванелага носа.

Юрый Люты паглядзеў на Арцёма з-пад капюшона, які хаваў чорна-сівыя валасы і шырокі лоб.

– А, гэта ты?! – неяк не па-сапраўднаму, млявым голасам, здзіўлена вымавіў Люты і працягнуў руку.

Арцём Ліс прыняў поціск рукі, а затым кіслым няголеным тварам кіўнуў у бок прычэпа. Яго вялікія, як два пальцы, вусны, выкінулі цыгарэту ў бок. Нават пад дробным дажджом яны выглядалі сухімі. Невялікім рухам круглявай галавы Ліс паказваў земляку, каб той хутчэй пералез праз невысокі борт і сеў у прычэп. Кіроўцу хацелася выпіць, ды хутчэй, а марудлівасць Юрыя Лютага толькі раздражняла. Таму, у гэты момант Арцём нават незнарок падумаў: "Можа быць, лепш было б не спыняцца! Ды і што ўзяць з гэтага Юрася? З ім ні выпіць, ні закусіць! Непітушчым стаў, ох ужо гэты цвярознік!"

За гэты час, пакуль сівы Ліс незадаволена думаў і круціў галавой, Юрый Люты ўпёрся пратэзам у дарогу, перакінуў здаровую нагу праз невысокі борт і, дапамагаючы сабе рукой, забраўся на невялікі прычэп. Як толькі пасажыр сеў на лаву, у выглядзе гарызантальнай дошкі, якая ляжала і мацавалася за борты, кіроўца імгненна ўключыў перадачу і даў газу. З-за раптоўнага руху Лютага трохі пахіснула і павяло ў бок. Ён тут жа левай рукой моцна схапіўся за халодны борт прычэпа, а правай рукой, у якой быў пакет, упёрся ў сырую драўняную дошку. Юрый выраўнаваў спіну і хутка прыбраў пакет ад дажджу пад плашч. Ён не чакаў, што Арцём Ліс папярэдзіць яго, але спадзяваўся на больш мяккі старт. Люты глядзеў на дарогу, якая паўзла ад яго як змяя, затым павярнуў галаву на лазовыя кусты, якія хавалі старую канаву, а пасля, глядзеў, як хмурна плыло шэрае неба.

Арцём Ліс не збаўляў хуткасці, ледзь аб'язджаў лужыны. Пасажыр адчуваў, як хутка рухаўся трактар, адчуваў раздражненне кіроўцы. У восеньскай шэрасці ён пашкадаваў, што пагадзіўся сесці ў прычэп. Юрыю не перашкаджала ні халоднае паветра, ні трасяніна ад мноства дробных ям. Яго трывожыла толькі адно – незадаволены твар Арцёма, які ён бачыў пры сустрэчы. Усю дарогу двое ехалі моўчкі. І каб адцягнуцца і не ўспамінаць зморшчаны погляд Арцёма, Юрый Люты стаў любавацца восеньскай прыродай, апускаючыся ў прыемныя летуценні. Ён любіў такім чынам адагнаць ад сябе горкія думкі. А вось Арцём Ліс, у гэты ж час, думаў толькі пра сваё – як бы хутчэй дабрацца да вёскі і выпіць "горкай". Ён не задумваўся пра тое, як і дзе прыпаркаваць трактар, як не трапіць на вочы жонцы. Гэта ўжо потым, у нецвярозым стане, ён зможа пайсці здавацца жонцы, ні пра што не шкадуючы. Арцём часта тлумачыў сваёй жонцы Караліне прычыну свайго п'янства. Ён казаў, што п'е толькі дзеля таго, каб забыцца пра вайну, змякчыць свае пакуты і ўспаміны, і моцна заснуць. А яго строгая жонка ў адказ толькі пускала гарачую лаянку, але калі яна супакойвалася да раніцы, дык прыводзіла ў прыклад мужу Юрыя Лютага: чалавека, які, у адрозненне ад Арцёма, быў на сапраўдным фронце, страціў нагу на вайне, але ўсё ж змог кінуць піць і перастаць старанна заліваць алкаголем сваё не лепшае мінулае. Таму, пры сустрэчы Юрыя, у Арцёма злёгку калола ў грудзях, нібы захрасала скабка пад скурай і ніяк яе не выцягнуць. І што б там Арцём ні казаў сваёй жонцы аб сціхаючым болю пры прыёме спіртных напояў, выходзіла ў яго заўсёды наадварот. Ліс напіваўся і заводзіўся, як матор. Ён не змаўкаў і балбатаў аб былых жыццёвых цяжкасцях. У п'яным стане ён насіўся па сваім двары, як нязграбны і ўкормлены кабан, які ўцёк з хлява. Мужчына не распускаў рукі, а толькі славесна абвінавачваў іншых людзей ва ўсім, што не падабалася яму. Арцём Ліс супакойваўся толькі тады, калі празмерна напіваўся ці, калі злёгку працверазее. Былі дні, калі ён не піў, часцей у будні, і асабліва ў першую палову дня. У гэтыя дні ён паводзіў сябе ледзь цішэй і ласкавей, выбіраў словы. Па натуры сваёй Арцём быў гаваркім і назойлівым старым, і ў цвярозыя дні ён шукаў заспакаення ў зносінах, і ў той жа час, шукаў бутэлечку на вечар, прасіў грошай у доўг.

Праз кіламетры, пасля доўгай паездкі, трактар прыбыў у вёску. Кіроўца адразу ж з'ехаў з адзінай вясковай вуліцы і неахвотна пад'ехаў да першага цаглянага дома. Арцём спыніўся ля зялёных металічных веснічак, каля двара Лютага. Ён дастаў цыгарэту, закурыў і стаў назіраць, як пасажыр павольна пакідаў прычэп. Пасля паездкі, Юрый стомлена і акуратна спускаўся на мокрую зялёна-жоўтую траву. Галава крыху загудзела ад гучнай работы мотаблока і ад дарожнай трасяніны. Юрый Люты стаў перад кіроўцам, ледзь адцягнуў капюшон плашча назад, больш адкрыў свой спакойны твар і трохі паказаў кароткія цёмна-русыя валасы з сівізной, якія тырчалі з-пад тонкай сіняй шапкі. Падзьмуў лёгкі ветрык з імжакай і Юрый адчуў усю прахалоду восеньскага вечара. Галаўны шум прыціх, цела злёгку аздаравілася. Юрый трымаў сіні пакет, з якога тырчалі мастацкія тонкія пэндзлі, ён дастаў з кішэні ўсю дробязь, якая засталася пасля горада і працягнуў усе манеты Арцёму без усмешкі.

– Дзякуй, Ліс! – сказаў Юрый, застаючыся стаяць на месцы, чакаючы, што Арцём забярэ грошы і мотаблок адразу ж паедзе далей па вуліцы.

Арцём агледзеў аднавяскоўца глыбокім позіркам, агледзеў яго з галавы да ног. Моўчкі забраў грошы, а калі спыніў свае вочы на пакеце, то з цікавасцю спытаў:

– Што, зноў у горад з дурной думкай ездзіў?

– У горад! А што ж адразу, з дурной думкай? – усміхнуўся Юрый.

– Эх, не на тое ты грошы траціш! З тваёй ваеннай пенсіяй можна было б, ох як жыць. Здаліся табе гэтыя карціны! – з хрыпатой казаў Ліс, – Лепш бы сала купіў, бутэлечку да яе, ды ў госці мяне паклікаў. Пасядзелі б, як раней, як некалькі гадоў таму. О! Юрась, давай зараз да цябе зойдзем, вып'ем! Я ж з гасцінцамі, адразу з крамы. А закуску ў цябе знойдзем! Ай, ты не турбуйся, калі што, Караліна на цябе зла трымаць не будзе! – заглушыў рухавік Арцём і слез з трактара, узяўшы ў рукі адну бутэльку гарэлкі, – Давай добра правядзём час, пагаворым пра мінулае, каб лягчэй нам стала. Нам жа разам ёсць, пра што ўспомніць. Мы ж праз многае прайшлі. Дык што, можа, вып'ем? Давай!? У мяне ж усё з сабой! – смела падышоў да двара Ліс.

– Ведаю, што ў цябе з сабой. Бачу! Ды каб у цябе і не было… Хм! – усміхаючыся, з жартам адказаў Юрый, – Ты ўжо прабач, Арцём, але не, у мяне іншыя планы. Мне пісаць карціны трэба, вось і інструмент купіў. Трэба палотны дапісаць. Сын, калі прыедзе, забярэ ўсе карціны, на выставу адвязе. Ды яшчэ…

– Ой! Добра! Зразумела ўсё з табой! – нічога не хацеў слухаць Ліс, перабіваючы, незадаволена вярнуўся да трактара, – З табой кашы не зварыш! Пераконваць цябе не буду! Бывай!..

Арцём Ліс з незадаволеным выглядам выкінуў цыгарэту і, па звычцы, злёгку пачухаў кончык свайго завостранага носа. Ён схаваў бутэльку, завёў рухавік мотаблока і з хмурным тварам сеў за кіраванне. У гэты момант у яго ў галаве закруціліся такія думкі: "Ага, ну як жа… Сын да яго прыедзе! Выставу яму! Чакай і спадзявайся, Юрась! Сын жа твой даўным-даўно забыў да цябе дарогу, пасля таго, як ты нарабіў спраў… Заеду-ка я лепш да Пятра, ён не адмовіццца па чарачцы бахнуць!" Гучней загудзеў трактар, яго маленькія колы злёгку прабуксоўвалі на сырой траве, а затым выехалі на дарогу.

Стары Ліс жыў у канцы вуліцы, яго драўляная хата стаяла не апошняй у тым частцы вёскі. Побач, па суседству, знаходзіўся моцны закінуты цагляны домік з новым дахам. Гаспадар гэтага дома памёр пару гадоў таму, і ўсё хадзілі чуткі, што гэты зямельны ўчастак хтосьці вось-вось купіць для лецішча.

А вось Пятро Жук, пражываў у цэнтральнай частцы вуліцы. Праз дарогу ад яго, стаяла толькі хата Валянціны Пруцік, а па краях рос малады лес. Пятро Жук заўсёды быў рады прыняць у сябе госця з бутэлькай, мог сам прапанаваць выпіць. Таму, Арцём Ліс часта кідаў свой трактар каля яго плота і вяртаўся пасля сяброўскіх вячорак дадому пешшу, часта ўвечары, у нецвярозым стане.

Юрый Люты не развітваўся з Арцёмам словам, а толькі на секунду падняў руку і праводзіў поглядам трактар, які ў спешцы пакінуў след на мяккай траве, каля яго двара. Калі Ліс выязджаў на дарогу і трактар затросся ад ям, Юрый нервова падумаў пра кіроўцу: "Ох ужо гэты хітры Ліс! Шукае з кім бы выпіць. Хм… Лічыць яшчэ мае грошы. Якая розніца, куды я свае грошы выдаткоўваю! Лепш бы на сябе паглядзеў! Усю гаспадарку на жонку павесіў: агарод, жыўнасць, хату. А ў выніку, няма каму на хаце дах залатаць. П'яніцы і ў лужыне рай! Добра, што Караліна яго яшчэ неяк трымае, не дае зусім спіцца! Спадзяюся, яна вартуе яго, ужо чакае яго, сустрэне яго каля хаты Пятра! Ох, яму гэта не спадабаецца!" Пасля, Люты павярнуўся да веснічак, злёгку прыгнуўся, адчыніў іх і ўвайшоў на свой сціплы ўчастак. З неспакойным пачуццём ён прайшоў па вузкай сцежцы да дома. Бетонная дарожка за доўгае жыццё дзе-нідзе, ды і абрасла па краі травой, плітка асела, а фігурныя ўзоры на ёй зусім сцерліся. Мужчына, з нейкай недагаворанасцю, падняўся на ганак і, адчуваючы ў сабе недружалюбны груз ад апошняй размовы, стаў пад брыль з цяжкімі думкамі. Ён зняў з вузкіх плячэй цяжкі плашч і павесіў яго сухім унутраным бокам на левую руку, што трымала пакет. "Ох ужо гэты Ліс! Толькі настрой мне псуе! Быў жа ён да вайны вясёлым і ветлівым чалавекам. І з алкаголем сябраваў рэдка. А зараз што? Толькі пра бутэльку думае!" – не адпускаў роздумаў Юрый Люты. Ён свабоднай рукой залез у шырокую кішэню цёмных нагавіц і выцягнуў запасны звязак ключоў. На пацёртым кальцы вісела чатыры ключы: адзін – ад веранды, другі – ад галоўных дзвярэй дома, трэці – ад пограба, а чацвёрты – ад старога гаража. Юрый заўсёды насіў з сабой толькі гэты звязак дублікатаў, расклаўшы і схаваўшы арыгінальныя ключы бліжэй да сваіх замкоў, як запасны варыянт.

На ганак, пад дах, забег рыжы кот. Ён моўчкі сустрэў свайго гаспадара і, як толькі пачуў гук звонкіх ключоў, то замяўкаў і ласкава закруціўся ля ног Юрыя як у танцы.

– Ну, прывітанне, мой сябар! – звярнуўся да ката Юрый, – Я таксама сумаваў! – твар мужчыны павесялеў, цяжар адступіў, – Зараз зойдзем, сагрэемся. Рыжык, я ж табе казаў раніцай, пасядзі дома. Але ж, захацелася табе на дождж паглядзець. Наглядзеўся? Надыхаўся прахалодаю? Мабыць, увесь гэты час бегаў па вёсцы, птушак ганяў. Паглядзі на сябе, мокры ўвесь! Ну, давай, забягай, – з усмешкай вымавіў Юрый, адчыняючы дзверы веранды.

Мужчына зараз жыў толькі з катом. Сем гадоў таму жонка Ларыса падабрала ката на вуліцы і прывезла дадому. У той летні дзень яна ездзіла ў бальніцу, і калі да аўтобуса заставалася ўсяго пару гадзін, яна прайшлася па вузкіх рынкавых радах, купіла пару рэчаў сабе і мужу. Перад самым ад'ездам у вёску, выходзячы з шумнай гандлёвай плошчы да аўтавакзала, ля ўваходнай металічнай брамы Ларыса заўважыла схуднелага рыжага кацяняці. Ён выглядаў бяздомным і няшчасным. Натоўп людзей як пчолы, роем ажыўлена гулі ў гэтым месцы, праходзілі міма, не заўважаючы ля сіняга слупа кінутую маленькую безабаронную жывёлу. Ларыса адышла ў бок, каб не перашкаджаць руху, прысела да кацяняці, якое было не супраць пазнаёміцца з усмешлівай жанчынай. Коцік, які стаміўся ад дрэннага жыцця, разгледзеў абарону, прытулак і дабрыню ў чалавеку, які быў насупраць. Таму, сам зрабіў першы крок да сяброўства. Ён прыціснуўся да тонкіх каленяў, замяўкаў пісклявым галаском, просячы міру. Светлавалосая Ларыса прыўзняла кацяня, выпрастала сваё стройнае цела і прыціснула жывёлу да грудзей. У аўтобусе, кот муркаў на каленях і драмаў усю дарогу, нават не прасіў ежы. Калі грамадскі транспарт даставіў пасажыраў да прыпынку "Боркі", Ларыса выйшла з новым сябрам. Іх сустрэў Юрый, які быў трохі здзіўлены з'яўленню кацяня, але не пярэчыў супраць новага жыхара ў доме. Мужчына заўважаў, як у гэты момант свяціліся зялёныя вочы яго каханай, як у іх адлюстроўвалася шчаслівае жыццё. Менавіта тады ён на секунду забыўся пра яе хваробы, адпусціў усю трывогу і сам ажыў ад радасці за сваю жонку. "Гэта Рыжык. Паглядзі, якія ў яго смелыя вочкі. Ён сам знайшоў мяне, зараз прыедзем дадому і я яго, перш за ўсё, пакармлю!" – Ларыса пазнаёміла мужа з кацянём. Юрый забраў з рук жонкі пакет з набытым адзеннем і маленькую чорную жаночую сумачку, у якой, акрамя звычайных жаночых рэчаў, цяпер ляжалі новыя лекі. Ён не пытаўся ў Ларысы пра бальніцу, не задаваў ёй пытанняў аб выніках абследавання – ён проста атрымліваў асалоду ад гэтай хвіліны, калі яго жонка выглядала здаровай і шчаслівай. Тады ж, ля скрыжавання, стаяла чорная легкавая машына аднавяскоўца Дзмітрыя Янчанкі, гэта Юрый папрасіў сябра разам пад'ехаць да прыпынку і забраць Ларысу. Кіроўца Дзмітрый у першую чаргу заўважыў усімі забытую ўсмешку на твары Ларысы, ён даўно не бачыў Ларысу такой светлай і прыемнай. Потым ён разглядзеў кацяняці, прычыну яе гэтак жыццёвага ладу, і шчыра падтрымліваў усю лёгкасць, і гармонію прыемных зносін. Дзмітрый быў рады за сяброў, за сям'ю Лютых, якія на час забыліся пра хваробу Ларысы.

Кот з першага погляду палюбіў Ларысу, нібы прыліп да яе, як мокры ліст. З іх першай сустрэчы, увесь наступны год, ён быў побач, хадзіў за ёй, ляжаў на руках або каля яе ног. Ён адчуваў слабасць гаспадыні, яе пакуты і смутак, якія Ларыса спрабавала схаваць ад мужа. У ліпені Ларыса памерла, і Рыжык у той жа дзень сышоў з дому. Праз тыдзень, кот вярнуўся да Юрыя, худым і слабым.

Для Юрыя Лютага, кот стаў сувязным звяном з мінулым, калі яго жонка яшчэ была жывая і старалася пражыць як мага даўжэй. Цяпер, калі ён глядзіў на рыжага гадаванца, мужчына мімаволі ўспамінаў шчаслівы вобраз жонкі, калі яна адцягвалася ад дрэнных думак, гуляючы з мяккім і цёплым кацянём з ізумруднымі вачыма, знаходзячы ў ім лепшае заспакаенне.

Калі худы на цела Юрый зайшоў у прыбудову, ён зняў свае чорныя чаравікі і паставіў іх побач з гумавымі ботамі і галошамі. Затым ён павесіў плашч на металічны шэры кручок, дзе халодныя кроплі, сцякаючы па плашчы, падалі ў белы круглы таз. Вада не расцякалася па падлозе, а збіралася ў вялікай місцы. Кот Рыжык хадзіў па старым дыване, круціў галавой і сачыў за акуратнымі дзеяннямі гаспадара, з нецярпеннем чакаючы, калі адчыняцца наступныя дзверы. Калі Юрый вырашыў пакінуць веранду, Рыжык падбег да карычневых дзвярэй, сеў смірна і навастрыў вушы, рыхтуючыся праскочыць першым у цёплы дом. Мужчына бачыў нястрымнае жаданне гадаванца і адчыніў дзверы, прапусціў яго наперад. Затым сам увайшоў у калідор. У прыхожай было шэра і таямніча. Юрый працягнуў руку да сцяны і ўключыў святло. Заззяла белая лямпачка пад столлю, засвяцілася люстра, якая па форме была падобная на самотны белы званочак. Асвятліліся сцены, выразна паказаліся аранжавыя шпалеры з цагляным малюнкам. Злева вісела вертыкальнае люстэрка, справа была невялікая па шырыні вешалка, а пад ёй пара тэпцікаў. Па чырвона-белым дыване хутка прабег кот і павярнуў направа, на кухню, і знік з-пад увагі. Стомлены Юрый павесіў цёмна-сінюю куртку на свабодны кручок вешалкі і зрабіў некалькі крокаў наперад, затым павярнуў налева, зайшоў у прасторны пакой і ўключыў святло. У зале, дзе стаялі два крэслы, канапа, шафа і тумба з тэлевізарам, было чыста. Мужчына акуратна апусціў пакет на маленькую канапу і зноў выйшаў у калідор. Не паспеў ён перайсці з аднаго памяшкання ў другое, з залы ў кухню, як ціхія гукі спынілі яго. Хтосьці шамацеў у верандзе. Хтосьці асцярожна і нетаропка, без груку і званка, заходзіў у дом. Адчыніліся дзверы, і пад яркім святлом белай люстры ў вузкай прыхожай з’явілася пухлая фігура пяцідзесяцісямігадовага Дзмітрыя Янчанкі. Госць пакінуў брудны абутак на ганку, а празрысты плёнкавы плашч павесіў у верандзе, на той жа кручок, на якім вісеў плашч Юрыя. Дзмітрый Янчанка спыніўся каля люстэрка і ціха вымавіў:

– Прывітанне, Юрась!

– Прывітанне, – цяжка адказаў Люты, ён быў трохі здзіўлены раптоўнаму з'яўленню сябра.

– Як справы? – спытаў Янчанка і падышоў бліжэй, – Я ў сябе ў двары хадзіў, а потым бачу, Арцём Ліс прамчаўся па вуліцы. Дык падумаў, дай праверу, зайду да цябе, можа ён цябе падвёз і ты ўжо дома, – мякка казаў круглатвары Дзмітрый, здымаючы чорную тонкую шапку з жоўтым надпісам "Спорт".

– Так, Ліс мяне падвёз. Я вось толькі зайшоў у дом. Нават не паспеў ката накарміць, – сказаў Юрый, паказваючы на Рыжака, які цёрся аб ногі гаспадара, – І гаспадарка яшчэ чакае… Я думаў, ты заўтра зойдзеш, як дамаўляліся. Ну, тады давай, праходзь на кухню. Я купіў табе тое, што ты прасіў.

Юрый Люты вярнуўся за пакетам, а Дзмітрый Янчанка прадоўжыў гаварыць:

– Сястра мая, Святлана, з гораду тэлефанавала, казала, што ў іх быў моцны дождж з ветрам. А ты, напэўна, прамок там, вецер не зносіў плашч?

– Не прамок, а калі б і прамок, то з роднага боку і варона мілая! – адказаў Юрый, потым выключыў святло ў калідоры і зайшоў на кухню, – А дождж добры быў, але нядоўгім, хутка прайшоў, а затым выглянула сонца. А сонца ў горадзе іншае. У нас мільгане і схаваецца на тыдзень, а там яно шчодрае, нават цяплей ці што, у гэтую восень… Не хаваецца хутра за хмары.

У маленькай кухні справа стаяў белы халадзільнік, а побач, пад акном, квадратны стол з засланым шэрым абрусам і тры драўляныя крэслы. Наперадзе газавая пліта, кухонныя тумбы і ўмывальнік, над якім вісела шафка. А злева, за перагародкай, хавалася драўняная груба.

– Як там горад? Стаіць? – спытаў Янчанка, папраўляючы рэдкія светлыя валасы.

– Так, усё будуецца і пашыраецца. Толькі вось халадае, нягледзячы на тое, што там заўсёды цяплей, чым у нас, у сонечныя дні не становіцца больш людзей на вуліцах. Летам, як ты ведаеш, шуміць натоўп. А цяпер, у восень, усе машыны густа цякуць па вуліцах. Сёння дождж, і гарадскія засталіся ў сваіх кватэрах. Яны больш ездзяць, чым ходзяць… Дарэчы, ты не глядзеў надвор'е? Калі ад нас ужо вада сыдзе, калі прымярзаць стане? Хачу ў "Круглае" схадзіць, але там жа ўсё плыве… Як думаеш, прыйдзецца чакаць да лета? – пытаўся Юрый, паклаўшы на стол шырокі ліст раённай газеты.

Юрый спачатку выцягнуў з пакета мастацкія пэндзлікі з рознымі драўлянымі ручкамі, следам, на стол ён паклаў дзве квадратныя пачкі макароны хуткага прыгатавання і адну ўпакоўку зялёнай гарбаты, а потым невялікі пакет малака.

Дзмітрый Янчанка схаваў шапку ў шырокую кішэню сваёй цёмна-сіняй рабочай вопраткі і прысеў на крэсла. Ён уважліва сачыў за тым, як паступова з'яўляліся прадметы на стале і казаў:

– Я глядзеў прагноз надвор'я: заўтра і паслязаўтра дажджоў не чакаецца. Будзе пахмурна. Але потым зноў пойдуць дажджы. Усё, Юрась, пара ўжо забыцца пра цёплыя дзянькі. "Бабіна лета" прайшло, а за ім прыйшла пара рыхтавацца да зімы. Праз месяц можа пайсці снег… Я ўчора бачыў у навінах, што праз моцныя дажджы ўскраіны заходніх гарадоў затапіла. А яны ж вышэй за нас жывуць. Хоць бы ў нас вада не паднялася. Добра, у цябе вада з двара сыходзіць у лес, а ў мяне ўчастак размешчаны ніжэй. Будзе добра, калі мароз прыйдзе або снегам усё засыпле, а што, калі зіма будзе не зіма? Успомні, як было летась! Вада стаяла на ўвесь агарод і вакол двара разлілася! У лепшым выпадку, мы зноў будзе саджаць бульбу ў канцы траўня! Не, няхай ужо зіма будзе ранняй.

– Дык твой сын жа прыязджаў, рабіў табе нейкі дрэнаж. Ты ж мне паказваў, выхваляўся… Ці я нешта блытаю?

– Так, ён зрабіў. Але, на жаль, не так, як трэба. З-за невялікіх дажджоў вада не сыходзіць, збіраецца і стаіць на месцы. Ты ж ведаеш яго, ён не слухае мяне. Усё па-свойму хоча рабіць. Калі ён зноў прыедзе, я скажу яму перарабіць, каб гэтым разам было так, як я б хацеў. А то, як нейкі халтуршчык, на хуткую руку ўсё. Я казаў яму, трэба капаць вышэй. Баюся, што калі сын не прыедзе, калі пойдуць доўгія і буйныя дажджы, то я зноўку паплыву. Але ён абяцаў прыехаць.

– Што ж, нічога пакуль не зробіш… Вось, трымай! Твой заказ, – Юрый падаў Дзмітрыю кардонную скрыначку, – Усё правільна купіў, гэта тое, што ты прасіў?

Апошняе, што Юрый дастаў з пакета, была маленькая шэрая скрыначка, усярэдзіне якой ляжала запчастка для аўтамабіля. Юрый перадаў пакупку Дзмітрыю і дадаў чэк. Затым ён накарміў ката і вярнуўся да сябра.

– Так, выдатна! – сказаў Дзмітрый, – Тое, што трэба. Добра, што ты сёння з'ездзіў у горад. А то б прыйшлося Галіну прасіць, каб яна забегла ў краму аўтазапчастак пасля працы. Усё роўна ж нейкі час яна чакае аўтобус, сядзіць на аўтавакзале. Але ты ж ведаеш яе, калі купіць яна яшчэ не тое, што трэба, я буду яшчэ вінаваты. І думай потым, як машыну чыніць… А заўтра, дзякуючы табе, я ўжо сваім ходам паеду на работу. А грошы я заўтра ўвечар табе занясу, – казаў Дзмітрый, разглядаючы лічбы на тонкай паперцы зялёнымі вачамі.

Дзмітрый Янчанка паклаў скрыначку ў кішэню, устаў з крэсла. Яму вельмі захацелася ў гараж, да машыны, і таму ён дадаў:

– Ох, дзякуй табе, Юрась. Пайду я ўжо. І табе, мабыць, пара ісці карміць сваіх птушак. А я пабег, а то жонка будзе шукаць мяне, калі я затрымаюся ў цябе. Сказаў ёй, што ненадоўга да цябе. А то падумае, што я Арцёма сустрэў, ды з ім распіваю, – успомніў Дзмітрый адзін такі выпадак, – А яно мне трэба? Зараз галоўнае, мне за вечар машыну адрамантаваць, – выйшаў ён у калідор, – У суботу, можа, унукаў пабачу. Сын жа мой "Джыпа" купіў, так хоча прывезці ўсю сваю сям'ю. Цяпер яму будзе прасцей праехаць па гэтай нашай дарозе-кашы. Так што, заходзь у суботу ў госці, пагаворым. Што ты ўсё дома сядзіш? Добра, ну, я пайшоў, машына мяне чакае, жонка хвалюецца. Яшчэ раз дзякуй за дапамогу! Я сур'ёзна, ты заходзь у госці. Ты ж ведаеш, дзе я жыву, не заблудзішся, – усміхаючыся, Дзмітрый Янчанка пайшоў да дзвярэй.

– І ты заходзь, – праводзіў Юрый.

Янчанка абуўся, выйшаў на ганак, накінуў лёгкі плашч і спусціўся ў двор.

– Вецер падняўся… – спакойна, сабе пад нос, ціха вымавіў ён.

Юрый Люты спыніўся на верандзе. Ён не выходзіў на ганак, стаяў ля адчыненых дзвярэй. Мужчына трохі разгледзеў свой двор, затым кінуў кароткі погляд на цёмнае неба і адчуў восень. Парывы ветру аддзялялі дробныя кропелькі дажджу ад буйных, імжа разляталася ў бакі. Часцінкі вады даляталі да цела Юрыя і пяшчотна ўрэзаліся ў яго адкрытыя ўчасткі цела. Люты адчуў новы прыліў сіл. Пасля стомнай паездкі, яму ўжо не хацелася легчы на мяккі ложак, з'явілася жаданне выйсці пад дождж і хутчэй накарміць сваіх галодных кур. Ён хутка насунуў галёшы, цяжка вярнуў на цела плашч, схаваў галаву капюшонам і выйшаў пад неба, якое, як мора, хутка плыло з-за ўплыву гуллівага ветру.

Дзмітрый Янчанка тым часам выйшаў з двара і чамусьці спыніўся. Ён ужо быў на краі дарогі, але надыходзячы шум прымусіў яго адысці ў бок. Па нешырокай жвіровай вуліцы перад Дзмітрыем ціха праехала чырвона-белая машына хуткай дапамогі. Здавалася, што транспарт дзе-небудзь, ды і ўгразне, але дасведчаны кіроўца спраўляўся з няпростай дарогай. Ён ужо бываў тут і ведаў, дзе і як лепш праехаць.

Юрый падышоў да веснічак і спытаў:

– Да каго гэта?

Дзмітрый павярнуўся да сябра.

– Ну, у нашай вёсцы ўжо ўсе ў гадах! – адказаў ён.

– Ага. Можа, зноўку да Валянціны? – ціха спытаў Юрый, не адводзячы блакітных вачэй ад спалоханага погляду Дзмітрыя.

– Што? – гучна перапытаў Янчанка.

– Кажу, можа, зноўку да Валянціны! Ангеліна вымерала ціск, і Валянціна запанікавала. Вось не вымярала б, дык жыла б спакойна.

– А калі…нехта памёр?!.. – спытаў Янчанка.

– Не мялі, Дзмітрый! Не дай Бог! У вёсцы і так усіх па пальцах можна пералічыць.

– Валянціна ўжо старэнькая, ёй больш нашага… Пайду, разведаю. Калі нешта дрэннае… Патэлефаную табе. Можа, і праўда, у Валянціны ціск! – сказаў Дзмітрый і, як пінгвін, пакрочыў да свайго дому.

Юрый Люты, развітаўшыся з сябрам, пакарміў жывёл і вярнуўся ў дом. Ён хацеў зняць пратэз і прылегчы на ложак, каб адпачыць пасля насычанага дня, але спачатку ён вырашыў патэлефанаваць сваёй стрыечнай сястры Юліі, якая жыла крыху далей па вуліцы. У гэты вечар Юрый занерваваўся, яму хацелася даведацца, ці не прыязджалі ўрачы да яе ці, можа быць, хтосьці з яе суседзяў выклікаў хуткую дапамогу. Юлія Абрамоўская хутка адказала на званок брата. Яна супакоіла ўсхваляванага Юрыя, сказаўшы, што нічога не чула пра бел-чырвоную машыну. Стала зразумела, што машына паехала далей па вуліцы. Пасля размовы пра ўрачоў і ад стомы, у галаве Юрыя з'явіліся сумныя думкі. Ён выпіў адну таблетку і, разважаючы пра адзіноту, паставіў рондаль з вадой на агонь і сеў на крэсла. Яго турбавала, што Дзмітрый Янчанка зноў не спытаў пра яго творчае захапленне. Адзіны сябар проста не цікавіўся тым, што было так важна для Юрыя. Люты адчуў сябе пакінутым, самотным. Сёння, з'яжджаючы ў горад з карцінай, якую ён сам напісаў, Юрый вярнуўся дадому без яе. Ён прадаў карціну, двайную экспазіцыю, якую ён скончыў яшчэ ў чэрвені. Той змрочны жывапіс пра вайну і жыццё, які ўчора хваліў Янчанка, калі прыходзіў да Юрыя і прасіў купіць яму запчастку на аўтамабіль. Тады ж Дзмітрый выдаў пару слоў пра карціну, магчыма, з ветлівасці, магчыма, яму сапраўды яна спадабалася, Юрый не ведаў дакладна. А сёння ўвечары Дзмітрый нават не ўспомніў пра карціну, не спытаў, прадаў яе Юрый ці не.

Дзмітрый Янчанка часта быў пагружаны ў свае дамашнія справы, яму было не да абмеркаванняў інтарэсаў Лютага або чыіх-небудзь яшчэ. Ён любіў гаварыць пра тэхніку, надвор'е і сям'ю – гэтыя тэмы былі яму бліжэй. Так здарылася і ў гэты вечар. Дзмітрый хацеў забраць толькі скрынку з новенькай дэталлю і спяшаўся вярнуцца ў гараж да сваёй машыны. Ён трохі пагаварыў пра надвор'е, сказаў некалькі слоў пра сваю сям'ю і сыходзіў з думкай: "Потым, пазней, паспеем яшчэ пагаварыць!". А што ж перашкаджала Юрыю першым расказаць пра свае творчыя планы? Перашкодай было тое, што Дзмітрый не любіў мастацтва і не выяўляў цікавасці да яго. Нават дзеля прыстойнасці ён не мог падхапіць размову на гэтую тэму. Вядома, ён заўсёды выслухоўваў Юрыя, але па яго патухлым твары было бачна і зразумела, што чалавек не меў ніякай цікавасці казаць аб творчай працы Юрыя. У адрозненне ад свайго сябра, Юрый Люты ўмеў падтрымаць любую размову, умеў адшукваць пытанні і задаваў іх суразмоўцу.

Калі вячэра была прыгатаваная, Юрый сеў за стол і задумаўся пра машыну хуткай дапамогі, якая заўсёды выклікала ў ім трывожныя пачуцці. Яму было цяжка бачыць яе сёння, бо машыны медыцынскай дапамогі асацыяваліся з чымсьці непрыемным – ніхто папросту не выклікае ўрача на дом. У вёсцы няма маладых людзей, страшна было ўявіць, што да кагосьці бел-чырвоная машына прыедзе ў апошні раз. Трэба лепш сачыць за сваім здароўем і менш забіваць галаву благімі думкамі, каб радзей сустракацца з лекарамі. Але калі табе за пяцьдзесят, усё цяжэй успамінаюцца прыемныя моманты. Свет становіцца іншым, усё больш збіраецца ў чалавеку турбот. Гледзячы на свой жыццёвы доўгі шлях і цяжкі ваенны час, Юрый успрымаў сваю адзіноту як набліжэнне канца. Ён усё радзей думаў пра добрае, таму стараўся больш часу надаць творчасці, каб адцягнуцца ад благіх думак. Мужчына даеў вячэру, зірнуў у цёмнае акно і падумаў пра Валянціну Пруцік. Магчыма, сёння ўвечары яе аглядалі ўрачы. Жанчына ўжо была старэнькай і часта турбавалася аб страшных навінах, якія паказвалі па тэлевізары, трывожылася за свой дом, за ўсю вёску.

Юрый Люты здаволіў свой голад сытнай вячэрай і прывёў кухню ў парадак. Дзмітрый Янчанка так і не патэлефанаваў яму, мабыць, не было на тое прычын: ніхто не памёр, нікога не павезлі ў бальніцу. Хуткая дапамога прабыла ў вёсцы дваццаць хвілін, затым ціха вярнулася назад па той жа дарозе. Юрый не чуў, як вярталася тая машына. Увайшоўшы ў спальню, ён прысеў на ложак і, нарэшце, зняў пратэз. Застаўшыся без дамашніх клопатаў, Юрый з асалодай лёг на мяккі ложак. Яго авальная галава ляжала тварам уверх, худыя ногі выцягнуліся, а рукі ляглі ўздоўж цела. Сыты кот хутка ўскочыў да яго і, аблізваючы свае белыя вусы, размясціў сваё пухлае цела на сцёгнах гаспадара.

У доме Юрыя было чыста і ўтульна. Раз ці два на тыдзень прыходзіла дапамагаць прыбрацца Абрамоўская, стрыечная сястра, якая жыла адна пад прозвішчам мужа. Але, нягледзячы на яе дапамогу, у доме ўсё ж не было той прыгажосці і душэўнага ачага, які быў пры Ларысе.

Юрый, выцягнуўшыся на ложку, доўга не мог заснуць. Мужчыну спасцігла страшнае мінулае. З цяжкім сэрцам ён зноў успомніў смерць Ларысы. Юрый глядзеў у столь, быццам не заўважаў яе. Погляд яго быў тужлівым, у ім адбівалася роспач і няшчасце. Здавалася, што мозг сканцэнтраваўся толькі на перажываннях. Сённяшняя машына хуткай дапамогі загнала яго ў гэты сумны стан. Юрый успамінаў: як урачы забралі Ларысу з болем у сэрцы, як праз дзень яна памерла ў бальніцы. Сям'я ведала, што яе слабое жаночае сэрца можа раптам спыніцца. І больш за ўсіх да гэтага была гатовая сама Ларыса. Хоць яна і спрабавала падрыхтаваць сям'ю да свайго нечаканага сыходу, але яна выдатна разумела, што родныя не хочуць думаць пра тое, што застануцца без яе.

Тонкая душа ўдаўца доўга не магла змірыцца з адзінотай. Юрый Люты ўспамінаў жонку як радасную, клапатлівую і пазітыўную. Ён успомніў, як яна дапамагла яму пераадолець моцны псіхалагічны ўдар вайны і як пасля перамогі за год палегчыла ўспрыманне страшных сноў вайны, мякка супакоіла і прывучыла яго жыць сучаснасцю. Але калі Ларысы не стала, мужчына перастаў быць самім сабой. У ім закамянела душа, і ён пакаціўся ў бездань смутку. Юрый стаў такім далёкім і чужым для ўсіх: для сяброў, для сваякоў, і, што самае страшнае – для свайго адзінага дзіцяці. Ніхто не размаўляў з Юрыем. Доўгія месяцы і гады ён хадзіў з вялікім болем, і ніхто яму не змог дапамагчы. Усе спробы вярнуць Юрыя ў разважныя пачуцці не мелі поспеху. Мужчына забіваў сябе алкаголем і кроіў стратай душу датуль, пакуль яму не прыснілася жонка. Ларыса была такой прыгожай і бесклапотнай, як у апошнюю іх гадавіну. Яркім летам, ціхая па характары жанчына стаяла ў блакітным сарафане на бетоннай дарожцы спінай да мужа. Іх зялёны двор быў жывым і квітнеючым. Ларыса паварочвалася, усміхалася і казала пра час як пра будучыню, як шмат яшчэ трэба зрабіць і выправіць. Але калі Юрый падышоў да жонкі, за імгненне яна раптам стала строгай і незадаволенай. Яе распушчаныя светлыя валасы былі ўжо сабраныя ў хвосцік. Ларыса хмурылася, з яе круглых вачэй па бледных шчоках беглі кропелькі салёнай вады. З ціхай жанчыны паліліся гучныя словы. Ларыса адчытвала мужа за яго няправільнае жыццё, за тое, што ён з здаровага па духу чалавека і з разумнага мужчыны ператварыўся ў п'яніцу і дзікуна. Юрый стаяў перад ёй у сне, яму было сорамна і балюча глядзець у яе зялёныя мокрыя вочы. Ён баяўся дакрануцца да яе, баяўся няправільна адказаць. У яго не было слоў для апраўданняў. Юрый адчуў сябе здраднікам, вінаватым. Ларыса зноў стала мяккай і сказала: "Я мучаюся, каханы! Палюбі жыццё, палюбі мяне! Памірыся з сынам! Вызвалі мяне ад пакут, каб я была шчаслівая на нябёсах, гледзячы на цябе!" Яна пагладзіла мужа па шчацэ, затым зайшла ў дом і знікла. Гэты сон для Юрыя быў падобны рэальнасці. Ён стаў штуршком да цвярозага і разважлівага жыцця. Мужчына перагледзеў свае погляды і дагэтуль не піў спіртное. Ён баяўся пакрыўдзіць і засмуціць Ларысу, бо верыў, што яна прыглядае за ім. Юрый знайшоў заспакаенне ў творчасці, у мастацтве. Стаў пісаць карціны. Вярнуў зносіны з аднавяскоўцамі, але ніяк не мог памірыцца з сынам, Фёдар быў занадта пакрыўджаны і халодны да бацькі.

Юрый Люты павярнуўся набок, выпіў таблеткі і бліжэй да ночы заснуў. Пад дзеяннем лек ён перастаў думаць пра ўрачоў, пра жонку, пра ўсё на свеце. Думкі і ўспаміны хутка згасалі пад уплывам стомленага розуму, а цяжкія павекі закрывалі вочы. Мужчына пагрузіўся ў моцны сон і спакой. Побач ціха драмаў рыжы кот.

2

У календары застаўся апошні тыдзень кастрычніка. З самай раніцы з’явілася халоднае белае сонца. На цёмных голых галінках і жоўтай лістоце віселі празрыстыя кроплі ўчорашняга дажджу. У поўным маўчанні рухаліся хмары. У нізінах тонкім пластом лунаў густы туман, а жоўтая трава яшчэ больш прыпала да сырой зямлі. Рэдкае чырыканне аселых птушак стала бедным і нязвыклым. Шэрая хвалістая вуліца быццам яшчэ спала, хоць у старых хатах ужо тапталіся людзі. Ціха, па-асенняму змрочна было ў вёсцы.

На світанні Юрый Люты ўжо хадзіў па дому. Пасля моцнага і здаровага сну, падмацаваўшыся сняданкам, ён збіраў сябе на шпацыр. Яго твар яшчэ выглядаў сонным і стомленым, але ў целе адчувалася бадзёрасць, а думкі прагнулі новых прыгод. Мужчына больш не хацеў проста ляжаць, а хацеў хадзіць і дзейнічаць. Раптоўнае натхненне падказала яму заняцца любімай справай. Ён цёпла апрануўся, на плячо павесіў чорную сумку, у якой ляжаў фотаапарат, і выйшаў на двор. Фота-відэапрылада, на якую ён збіраў больш за год, цяпер магла зафіксаваць усё тое, што чалавечая памяць не змагла б з выразнасцю запомніць, усё тое, што хутка знікала перад вачамі. Яму не прыйдзецца стаяць з мальбертам у холад, у дождж – у непагоду ён мог пісаць карціны дома, з фатаграфіі. Юрый браў нейкую частку здымка і пераносіў яе на палатно, змешваючы са сваімі ідэямі, ствараючы такім чынам новую ілюстрацыю.

Юрый Люты выйшаў на двор разам з катом. Паветра было свежае і прахалоднае. Яно абуджала сілы і дух у чалавечым целе. Перш за ўсё Юрый выпусціў сваіх дамашніх птушак з зачыненага памяшкання, пакарміў іх. Рыжы кот ішоў за гаспадаром. Юрый выйшаў за веснічкі, гадаванец рушыў услед за ім. Аднак, калі Юрый ступіў на дарогу, Рыжык адразу ж сеў ля абочыны і паглядзеў на гаспадара так, быццам прасіў яго не сыходзіць. Мужчына падышоў, пагладзіў жывёлу і, ціха і нетаропка, накіраваўся да ракі праз усю вёску.

Жвіровая дарога павяла Юрыя ўздоўж палёў, дзе да вайны па краях вуліцы стаялі прыгожыя жывыя хаты. Затым дарога правяла Юрыя праз хмызнякі і трохі павярнула ў бок, прывяла да ўчастку Дзмітрыя Янчанкі. Юрый Люты, заўважыўшы ў двары невялікую постаць Дзмітрыя, прыпыніўся ля плота. На час ён адклаў свай шпацыр да ракі, бо захацеў пагаварыць з сябрам.

Разам з усходам сонца загудзеў легкавы аўтамабіль Дзмітрыя Янчанкі. Мужчына ў чыстай зялёнай робе і чорнай шапцы бадзёра хадзіў па двары, бегла аглядаў машыну, шукаў драпіны на чорнай фарбе. Дзмітрый па сваёй прыродзе быў спакойным і стрыманым чалавекам. Часам ён быў занадта ўпартым. Кожны будні дзень, а бывала і ў выхадны, ён адпраўляўся ў пасёлак Санцычы, дзе працаваў кіроўцам грузавой машыны ў час збожжаўборачнай пары, а цяпер, калі глеба яшчэ заставалася мяккай, працаваў на трактары, апрацоўваючы палі і падрыхтоўваючы іх да пасеву азімых культур.

Янчанка адышоў ад аўтамабіля і незадаволена зірнуў на жорсткае святло світанка, якое прабівалася скрозь падлеткавыя хвоі. Затым ён хутка адвёў погляд і голымі пальцамі ўзяўся за вароты. Далоні адчулі холад, а ўсё нутро адчула, як памянялася надвор'е. Дзмітрый прадставіў, як зусім хутка адужэе вільготны паўночны вецер, а за ім замест дажджу пойдзе снег. Сёння было холадна і мокра. Дні станавіліся карацей. Янчанку не падабалася гэтая змена адыходзячай восені, бо з прыходам снежна-дажджлівых перападаў атрымлівалася мала працоўных спраў, як на рабоце, так і дома. Ён любіў чымсьці заняць сябе. Дзень сядзець і глядзець тэлевізар – гэта не пра яго. Ён заўсёды шукаў сабе працу, нейкі фізічны занятак. Нават зімой, у завіруху, Дзмітрыю не ляжалася на канапе. Рукі свярбелі ад гультайства, і ён заходзіў у гараж або хадзіў па двары ў пошуках працы. Калі дома рабіць не было чаго, у мужчыне абуджалася жаданне дапамагчы самай пажылой жыхарцы вёскі, Валянціне Пруцік. Ён чысціў ад снегу заезд да яе двара, а то і дроў у хату мог занесці. Нават яго жонка Галіна не магла прыпыніць яго працавітасць хоць на пару дзён. Няўседлівы муж праводзіў з ёй толькі паўдня, а потым сыходзіў па сваіх справах. А калі дні станавіліся даўжэй, Дзмітрый не пераставаў шукаць сябе ў іншых. У прыклад, часцей заходзіў у госці да Юрыя не толькі пагаварыць, але і адшукаць у яго працы, дапамагчы інваліду з якой-небудзь цяжкай працай. Вось, мінулым летам, Дзмітрый лазіў на дах Лютага, дапамагаў яму мяняць ліст шыферу. А гэтым летам скошваў траву не толькі ў сябе ў двары, але і падстрыгаў двары іншых. І як бы не раздражняла Галіну валанцёрства мужа і яго адсутнасць дома, яна ніяк не магла змяніць яго празмерную цягу да працы. Толькі ў маладосці, да нараджэння першага дзіцяці, яны шмат праводзілі разам часу: падарожнічалі за мяжу, ездзілі ў розныя гарады на святы да сяброў.

Юрый Люты падышоў да варотаў і першым загаварыў:

– Добрай раніцы!

– Вітаю, Юрась! – адказаў Дзмітрый Янчанка, – А ты куды ў такую рань?

– Да ракі. Трэба нешта сфатаграфаваць. Зараз, у такі час, калі раніцай усё прачынаецца, можна адшукаць прыгожае. Я не павінен гэта прапусціць…

Дзмітрый толькі ўсміхнуўся і паспешліва расчыніў драўляныя цёмныя вароты. А Юрый ціха дадаў:

– Рака зараз спакойная, змрочная…

– Там, уздоўж ракі, вады шмат. Не патані ў балотах! – казаў Янчанка, адыходзячы да машыны, – Табе б з правага боку зайсці, з кургана, дзе вузка. Ну, трэба будзе на тое месца ў сезон на рыбалку як-небудзь з'ездзіць!

Дзмітрый Янчанка сеў у машыну, выехаў з двара і спыніўся ля дарогі. Ён не глушыў рухавік чорнага красовера, хутка выйшаў з аўтамабіля і паправіў шапку, якая хавала яго залысіну. Мужчына цяпер чакаў жонку, якую трэба было па дарозе падвезці да аўтобуснага прыпынку. Галіна заўсёды збіралася ў дарогу павольна, быццам не заўважала часу. Ёй было ўсё роўна: яны збіраюцца да дзяцей у госці, ці ў лес за грыбамі, ці проста ў гарадскую краму за пакупкамі – муж заўсёды доўга стаяў ля аўтамабіля і пазіраў на гадзіннік. Часам рабілася так, што з-за сваёй марудлівасці Галіна спазнялася на аўтобус, і Дзмітрыю даводзілася везці каханую да наступнага прыпынку або да самага горада, да самай работы. У такія моманты ён прыязджаў на сваю работу не своечасова і атрымліваў вымову. Нягледзячы на тое, што слабахарактарны муж быў трохі злы на Галіну, ён усё ж не крычаў на яе. З крыўдай у мяккім голасе ён казаў ёй, што ў наступны раз яна пойдзе на работу пешшу. Але Галіна ўспрымала яго крыўдлівыя словы як пустое, як раздражненне пачуццяў, не надаючы ім вялікага значэння.

З замужжа і да пачатку вайны Галіна Янчанка працавала паштальёнам у родным пасёлку. А пасля вайны, калі ад пасёлка амаль нічога не засталося, яна ўладкавалася працаваць у гарадское паштовае аддзяленне. Аднак, нягледзячы на гэта, яна не змагла адпусціць родных аднавяскоўцаў ад сябе. У зімовы час Галіна ўсё часцей брала на сябе нескладаную працу, каб паштовы аўтамабіль не заязджаў у Боркі. Яна сама прывозіла ў вёску лісты і газеты. Любіла прайсціся па хатах і пагутарыць з людзьмі. Але ўжо праз месяц яе адправяць на пенсію, што стане вялікім палягчэннем для яе мужа, які не любіў чакаць яе ў раніцу, якому надакучвалі яе спазненні. Ён дагэтуль не прывык да яе работы ў горадзе. Аднак пухлая і невысокая жанчына Галіна перажывала. Яна баялася пенсіі, баялася сыходзіць з работы. Жанчына з вялікай цяжкасцю адлічвала апошнія працоўныя дні.

Дзмітрый Янчанка зачыніў вароты, стаў ля пярэдніх колаў аўтамабіля і з незадаволеным выглядам пазіраў: то на наручны гадзіннік, то на карычневыя дзверы свайго цаглянага дома, то на апошняе лісце саду, то на Юрыя Лютага, які казаў пра розныя дробязі. У гэтыя хвіліны Дзмітрыю было не да размоў. Ён адказваў коратка і ціха, згаджаўся з усім, што чуў. Усё з-за таго, што ў яго галаве зарадзілася невясёлая думка, якая прымушала задацца пытаннем: няўжо Галіна зусім забылася пра яго, няўжо яму прыйдзецца вярнуцца ў дом, каб падагнаць жонку, злавацца і злаваць яе?

– Ну… Дзе ж яна? – міжволі вырвалася з тонкіх вуснаў Дзмітрыя, ён зноў паглядзеў на гадзіннік.

Яму здавалася, што сонца стала ярчэй прабівацца скрозь лес, паднялося нашмат вышэй. Трапятала сэрца, згасала надзея на своечасовы ад'езд.

Дзмітрый адчуваў раздражненне і незадаволенасць, а Юрый Люты адчуў незразумелую трывогу і смуту гэтай раніцы. Мужчыны стаялі тварам да дома, кожны думаў пра сваё. Яны зусім не чулі, як ззаду набліжаліся асцярожныя крокі Лебедзева.

– Ёлкі-палкі. Зноў? – загучаў тонкі голас Аляксандра Лебедзева, – Зноў Галіна збіраецца, як на спатканне? – з нейкай іроніяй вымавіў ён і пачухаў далонню сівое кароткае шчацінне.

Янчанка і Люты хутка павярнуліся на знаёмы голас і працягнулі аднавяскоўцу правую руку для вітання.

Да іх падышоў шасцідзесяцішасцігадовы Аляксандр Лебедзеў, невысокі мужчына з шэрай кепкай на лысай галаве. Круглая галава кіўнула, тонкі выцягнуты нос засіпеў, а хвалістыя вусны расцягнуліся ад усмешкі. Цела Лебедзева выглядала спартыўным, як у дарослых спартсменаў па лёгкай атлетыцы, і, нягледзячы на свой узрост, мужчына працягваў займацца спортам. Амаль кожную раніцу ён апранаў спартыўны цёмна-сіні касцюм, шэрыя красоўкі, кепку і выходзіў на вуліцу. Жыў ён недалёка ад сям'і Янчанкі, правей ад іх, праз адну хату. Іх агульная суседка, Юлія Абрамоўская, яшчэ спала, на вокнах былі зашмаргнутыя шторы.

– Ну што ты, Аляксандр? – загаварыў Юрый Люты.

– Хаджу, блукаю, як малады. Жанчыну шукаю для жаніцьбы! – з жартам адказаў Лебедзеў, а затым кіўнуў у бок хаты Юліі Абрамоўскай, – Мабыць, яна яшчэ спіць.

Да размовы далучыўся Дзмітрый Янчанка:

– Дык то, у горад табе трэба. Там жанчын хапае, ды паболей, чым тут будзе. Ёсць і ва ўзросце спартсменкі… Па выхадных будзеш з імі ў парку фінскай хадой займацца. Там і жонку знойдзеш! А ты што, яшчэ не пагадзіўся на пераезд?

– Пачакай! Ты гэта пра што? – усміхаючыся, спытаў Аляксандр Лебедзеў, – Ніхто не прапаноўваў мне пераязджаць. Не разумею. Дарэчы, мне і тут добра.

– Як жа?! Не чуў, ці што, што новыя кватэры даюць? Прапануюць вясковым перасяленцам добрыя ўмовы. Нейкая там праграма ў іх…

– Здаўся мне гэты горад. Пажылі! Ведаем! – усклікнуў Аляксандр, – Цяпер мая душа спакою просіць. А калі што, магу ў гасцініцы пару дзён пагасціць, паглядзець на шумны горад. А жанчыны гарадскія не цікавяць, я ўжо вясковую прыкмеціў… А твая, Дзмітрый, прачнулася хоць? Нешта доўга ты яе чакаеш.

– Мая? Дык… – хмурна вымавіў Янчанка, – Прачнулася… Ды ўсё ніяк не збярэцца. Ужо і раней пачалі падымацца з ложка, усё роўна, не спяшаецца. Вось вазьму, калі-небудзь, збяруся і паеду без яе! А яна выйдзе, а машыны ды няма… Ведаць будзе! – не новае казаў Янчанка.

– Галіна потым табе так дасць… Вунь, той рыдлёўкай, ды па спіне, – паказваў Люты на іржавую рыдлёўку з высокай драўлянай ручкай, што прыхілілася да зялёнага плота, – Так што, што ні кажы, а нічога не зробіш, чакаць прыйдзецца!

– Гэт… Ты, вядома, маеш рацыю, – неахвотна згадзіўся Дзмітрый, – Ды дзе ж яна?! Хутчэй бы на пенсію выйшла. Нерваў ужо не хапае з яе работай.

– Колькі ёй да пенсіі? – спытаў Лебедзеў.

– Тыдні тры недзе.

– Як раз да зімы… Ох, ёй будзе цяжка прывыкнуць. Я ж, як кінуў трэнерскую кар'еру, так першы час сумаваў па рабоце… А ты, Юрась, куды ўжо сабраўся? Да сястры?

– Я да ракі, трэба мне, для творчасці, – спакойна адказваў Люты, але не паспеў ён дагаварыць.

– Русалку лавіць? – засмяяўся Лебедзеў.

Юрыю не спадабаўся жарт, але ён для ветлівасці ўсміхнуўся. У яго было сваё жыццё, якое не ўсе маглі зразумець. Таму, Юрый не спрабаваў растлумачыць кожнаму суразмоўцу важнасць сваіх ідэй. Ён не лічыў сябе мастаком, яму так здавалася, але яму падабалася трымаць пэндзаль у руках, змешваць фарбы, наносіць іх на палатно і любавацца гатовай работай. Сёння ў яго была новая мэта, новая задума, і ён з вялікім энтузіязмам выйшаў з дому. Нават пасля слоў Лебедзева, яго творчае імкненне не згасла. Юрый Люты адразу проста захацеў пакінуць кампанію. Ён мог весела адказаць Аляксандру на яго жарт, але не стаў. Яму было некамфортна знаходзіцца ў грамадстве Лебедзева. Юрыя трохі карабаціла тое, што гэты чалавек, былы спартсмен, усю вайну прабыў за мяжой, што ён добраахвотнікам не вярнуўся дапамагчы сваёй краіне. І наколькі Юрый чуў, Лебедзеў не аказаў ніякай дапамогі ні ў гады вайны, ні пасля – ніякіх ахвяраванняў пацярпелым.

– Пайду я, – адказаў Люты, – Сонца хутка ўстае…

Ён паціснуў мужчынам рукі і адышоў ад іх. Янчанка і Лебедзеў на хвіліну задумаліся, праводзілі позіркам земляка.

Юрый страціў цікавасць да зносін і цяпер, з лёгкай галавой, спяшаўся да ракі. У дарозе ўсё ж можна было адцягнуцца ад людзей і ад дамашніх клопатаў.

Аляксандр Лебедзеў не адчуваў да сябе ніякай пагарды з боку Лютага. Ён толькі злёгку збянтэжыўся і задуменна вымавіў:

– Сёння Юрась выглядае дзіўным. Не прачнуўся ці што?

– Не ведаю… – адказаў Янчанка, паціскаючы плячыма.

Тут жа адчыніліся дзверы, і зазвінелі ключы. На ганак выйшла Галіна ў чорным восеньскім паліто да каленяў, у сініх нагавіцах і чорных боціках. Яе цёмныя афарбаваныя валасы да плячэй былі прамымі.

– Ну, нарэшце! – вырвалася ў Дзмітрыя, – Дачакаліся! – выдыхнуў ён з палёгкай.

– Паспееце… – дадаў Аляксандр і паглядзеў на свой стары гадзіннік, які быў падораны яму на памяць першымі вучнямі.

Дзмітрый Янчанка адразу ж сеў у машыну. Ён ціха зачыніў дзверцы і надзеў акуляры для зроку. Акуляры Дзмітрый стаў насіць пасля вайны і надзяваў іх толькі тады, калі кіраваў транспартам.

Каравокая смуглянка Галіна без клопатаў зачыніла дом, выйшла з двара, замкнула веснічкі на зашчапку і павярнулася да Аляксандра. А той спачатку паглядзеў у жывыя жаночыя вочы Галіны, потым на яе маленькі акуратны нос і на прыгожыя вусны, памазаныя чырвонай памадай, а затым зноўку зірнуў у вочы.

– Добры дзень, Галюся! – шырока заўсміхаўся Лебедзеў, – Якая ж ты, ну… Ты… – выпрастаўся ён перад ёй як певень.

Жанчына ў адказ усміхалася, спынілася перад ім і звонкім голасам сказала:

– Добрай раніцы! Ну, Аляксандр, якая я?

– Ну, прыгажуня! Як студэнтка. Ох, як надакучыць табе Дзмітрый, я для цябе заўсёды вольны! – Лебедзеў не адчуваў сціпласці да жанчын.

– Ой, Аляксандр, ну ты як скажаш, – засмяялася Галіна.

З машыны паказаўся хмурны твар Дзмітрыя.

– Сядай ужо! Паехалі! – глуха крыкнуў ён.

Галіна Янчанка прыбрала ўсмешку з твару і з незадаволеным выразам зірнула на мужа, а затым адвяла ад яго погляд і моўчкі села ў аўтамабіль. Яна села побач, на пярэдняе пасажырскае сядзенне, і на секунду зноў сур'ёзна паглядзела на мужа, строга ссунуўшы бровы. Ёй было крыху няёмка перад Лебедзевым, бо яна не развіталася з ім, таму што спяшалася. Бо, як толькі дзверы зачыніліся, Дзмітрый Янчанка націснуў на педаль газу, і чатыры колы аўтамабіля пакаціліся па мокрай няроўнай дарозе, распырскваючы дробныя лужыны.

Аляксандр Лебедзеў у свой ранішні шпацыр заўсёды даходзіў да дома Лютага, а затым вяртаўся назад. Але сёння, калі ён зірнуў на хату адзінокай Юліі Абрамоўскай, ён перадумаў ісці далей. Фіранкі на бліжэйшым шырокім акне былі ўжо адсунутыя. З печкавай трубы над дахам павольна падымаўся белы дым. Аляксандр прыемна падумаў пра сваю суседку, якая была крыху маладзей за яго. Ён тут жа захацеў прайсціся пад яе вокнамі. Вяртаючыся дадому, Лебедзеў знарок зменшыў крок, павольна, як чарапаха, стаў таптацца каля невысокага плота, спадзяючыся ўгледзець гаспадарлівую чорнавалосую жанчыну. Калі з двара пачуўся мяккі голас, мужчына міжволі падышоў і спыніўся перад веснічкамі. Яго вочы забегалі ў пошуках Юліі. У ціхім маўчанні восені, пад хмарным небам, ён пару хвілін прастаяў з думкамі пра яе. Яму хацелася зайсці ў двор і адшукаць суседку, каб хоць ненадоўга зірнуць на яе прыгажосць. Але Аляксандр стрымаўся, палічыўшы, што было занадта рана для гасцей, раніца толькі пачыналася, і ён не хацеў быць дакучлівым. "Хто ў такі час ходзіць у госці? Ды і што я ёй скажу? Навошта я прыйшоў? Папрасіць солі або парады? Ужо прасіў! Ды і не паверыць яна мне, што я да яе за нейкай соллю прыйшоў. Яна б адразу мяне раскусіла, з першага погляду б усё зразумела, што не магу я без яе! Я, можа, надакучыў ёй ужо са сваёй увагай!" – з прыкрасцю падумаў Лебедзеў.

Калі Аляксандр толькі пераехаў з горада ў родную вёску, у ім прачнулася тая сімпатыя і не забытае каханне да Юліі, якое было пакінута ў маладосці. Ён хацеў пачаць новае жыццё з ёй і таму без доўгіх роздумаў некалькі разоў хадзіў сватацца, прапаноўваў жыць разам. Пасля чарговай адмовы Аляксандр страціў сэнс новага жыцця і з поўным расчараваннем стаў патроху налягаць на спіртное. Але нават у п'яным стане ён ніколі не паказваўся Юліі на вочы. Ён піў толькі ў сваёй хаце, на вуліцу выходзіў рэдка, толькі цалкам цвярозым. Аляксандр баяўся, што Юлія ўбачыць яго непрывабным, а калі учуе пах алкаголю, дык зусім перастане з ім мець зносіны і звяртацца за дапамогай. Тады ён страціць яе назаўжды.

Для пяцідзесяцідзевяцігадовай Юліі Абрамоўскай заляцанка Аляксандра Лебедзева была прыемнай, і яна была не супраць трохі пакакетнічаць. Яна нават пачала задумвацца аб тым, каб адказаць узаемнасцю на яго ўвагу і пакончыць з адзінотай. Бо Аляксандр не толькі добра да яе ставіўся, але і заўсёды дапамагаў ёй, робячы ўсю мужчынскую працу. Дык чаму б не паспрабаваць пажыць разам? Юлія разумела, што разам лягчэй перажыць зіму і мужчынская сіла ў доме будзе толькі плюсам. Акрамя таго, было б для каго гатаваць, было б з кім гаварыць па вечарах. Юлія не баялася іх розніцы ва ўзросце, але яе трывожыла думка пра тое, што круціць раман на старасці гадоў можа быць няправільным. Яна перажывала, не па-добраму ўяўляла сабе, як адрэагуе яе адзіная дачка на такі саюз. У тэлефонных размовах з дарослай дачкой Юлія баялася нават падумаць аб Лебедзеве, а ўжо загаварыць аб сумесным жыцці з ім здавалася ёй страшнай здрадай. Яна ўяўляла сабе неразуменне і незадаволенасць з боку дзіцяці, злосны голас дачкі, магчыма, насмешкі і прадузятасці.

У гэтую раніцу Аляксандр Лебедзеў, як закаханы юнак, круціўся каля хаты Абрамоўскай. Не злавіўшы вачыма Юлію, ён ціхенька патупаў да сябе. Пакуль ішоў, азіраўся ў бок яе двара, а калі апынуўся на сваім участку, то вышукваў сілуэт суседкі праз агарод і садовыя дрэвы, як шпіён, датуль, пакуль сам не схаваўся за драўлянай пабудовай. Мужчына зайшоў за хлеў, сцены якога былі абабітыя дошкамі. Жыўнасці Лебедзеў не трымаў, усярэдзіне пабудовы ляжалі складзеныя сухія колатыя дровы з розных парод дрэў. Недалёка ад хлява, ля страхі, ляжала горка дроў, якія прывезлі яму ў жніўні. Аляксандр нядоўга пастаяў каля гэтай купкі сырых хваёвых дроў, пачухаў патыліцу, правёў вачыма па страсе – уяўляў, як будзе выглядаць кладка дроў пасля зробленай працы. І тут жа, з сумам і з цеплынёй, успаміны запоўнілі яго думкі. Зноў у Аляксандра не знайшлося настрою для кладкі дроў, з памяці закруціліся моманты, як кадры з кінастужкі. Спачатку ўнутры ўсё заквітнела, а затым стала неспакойна і марозна, быццам і не ўставала сонца над вёскай. Колькі жыцця прайшло, колькі ўсяго здаралася, колькі вялікай радасці і смутку перажыў Аляксандр, але далёкі асаблівы момант зноўку выплываў у галаве, як нечаканы снег пры цёплым надвор'і.

Будучы маладым, Аляксандр Лебедзеў рэдка прыязджаў у Боркі, а калі і прыязджаў, дык толькі для таго, каб дапамагчы сваім бацькам з падрыхтоўкай да зімы: выкапаць бульбу, насекчы дроў, папрацаваць малатком… З-за сваіх ад'ездаў, з-за доўгіх спартыўных камандзіровак, хлопец амаль не з'яўляўся ў вёсцы. Таму ён і не заўважыў, як хутка пасталела тая сціплая маленькая дзяўчынка Юлія. Адным летнім днём, у свае дваццаць сем, Аляксандр прыехаў дадому пасля зацяжных спаборніцтваў і сустрэў каля суседскай хаты дваццацігадовую зграбную Юлію. Дзяўчына сядзела на шырокай лаўцы з распушчанымі чорнымі доўгімі валасамі і марыла пры разагрэтым сонцу. Для маладой Юліі сонца ў Борках свяціла па-асабліваму: яно было роднае і прыемнае, і чужое за вёскай. Уцягваючы дабрыню сонечных прамянёў, ёй не хацелася нікуды спяшацца. У той жа цёплы жнівеньскі дзень Аляксандр падышоў да Юліі, прысеў на лаўку, апынуўся побач. Першыя хвіліны хлопец нібы нанава знаёміўся з чароўнай смуглянкай Юліяй, як быццам і не было ў іх таго сумеснага дзяцінства, калі яна ўвесь час кружылася вакол яго, усё роўна як малодшая сястра. Яны доўга гаварылі, расказвалі свае гісторыі і весела ўспаміналі мінулае. У гэтых мяккіх размовах двое праседзелі да вечара, не заўважаючы мінакоў і забыўшыся пра дамашнія справы. На наступны дзень яны зноў некалькі разоў сустрэліся. Раніцай яны толькі пераглянуліся і памахалі адно аднаму рукой праз плот як суседзі. Затым яны сустрэліся днём за дварамі, калі Аляксандр выносіў сухое смецце з агароду да лесу, а Юлія збірала салодкія яблыкі, якія дрэва ўпусціла за плот. Маладыя людзі разгаварыліся. У тую гадзіну Аляксандр не думаў ні пра каго іншага, акрамя Юліі, якая павольна падымала сакавітыя плады. Тады можна было пачуць шчыры смех дзяўчыны і жарты Аляксандра. Хлопец прысеў да яе, дапамог напоўніць вядро зялёнымі яблыкамі, і, калі яны ўсталі насупраць адно аднаго, не адводзячы вачэй, Аляксандр смела ўзяў Юлію за талію. Яго яшчэ больш пацягнула да яе, і ён стрымана пацалаваў яе ў вусны. Дзяўчына не працівілася, яна адчула прыемныя пачуцці і аддалася раптоўнаму кругазвароту шчасця. Пасля пацалунку Юлія рэзка змянілася. Яе раптам кальнула лёгкая злосць, яна паспяшалася адысці ад хлопца і адпусціць яго погляд. Ёй захацелася ўцячы і знікнуць. Юлія нахмурылася, перастала адчуваць цяжар вядра і моўчкі тарганулася за шырокія вароты, зачыніла іх на зашчапку і знікла.

Апошняя іх размова прыйшлася на вечар. Юлія стаяла ў летняй сукенцы каля хаты, глядзела ўдалячынь вуліцы і кагосьці чакала. Да яе неўзабаве падышоў Аляксандр. Дзяўчына была не ў захапленні ад яго з'яўлення і адвярнулася. Яна не жадала новай сустрэчы, яна не чакала яго, яе вельмі турбавала, што, паглядзеўшы хлопцу ў вочы, чароўныя, прыемныя пачуцці зноўку затуманяць ёй галаву і ў ёй зноў прачнецца цяга да Аляксандра. Юлія лічыла іх учорашні пацалунак памылкай і не хацела, каб усё паўтарылася зноўку. Дзяўчына павярнулася спінаю да хлопца, хацела вярнуцца ў хату, але Аляксандр стаў перад ёй, і яна, само сабой, паглядзела ў яго блакітныя вочы. У грудзях Юліі прыемна заказытала, і яна імгненна змянілася. Халадок імгненна растаў, як лёд у спякотнае лета. Юлія перастала адхіляцца ад нахабнай блізкасці хлопца. Яна ўсміхнулася і мякка правяла далонню па яго левай руцэ, ад пляча да самых пальцаў, потым адпусціла мяккі дотык і пачуццёвы погляд, села на лаўку. Аляксандр сеў побач, яго сэрца прыемна білася ад маланкавай закаханасці. Вочы дзяўчыны гарэлі, і гэта немагчыма было схаваць. Юлія маўчала, нібы згубіла час і словы. Яна блыталася, бо за іх кароткія сустрэчы ўсе шчырыя пачуцці то здаваліся хлуснёй, то праўдай. Яна зноў зірнула на Аляксандра, ад погляду яе веяла няўпэўненасцю і пяшчотай.

– Ты, даруй мне, за пацалунак, – загаварыў Аляксандр спакойным тонам.

– Давай забудзем… – адказала Юлія, адчуваючы слабасць да хлопца.

– Ты мне падабаешся, і я…

– Ты сёлета выйграў гонку, стаў чэмпіёнам? – хутка памяняла тэму дзяўчына, зрабіўшы выгляд, быццам не чула яго слоў.

Аляксандр падхапіў гэтую тэму і пачаў расказваць пра свае спартыўныя дасягненні.

Юлія ўсміхалася. Яна заўважала, як радасна і закахана глядзеў на яе Аляксандр, як усё бліжэй ён прыціскаўся да яе. Яна прыкідвалася, быццам сляпая на яго пачуцці.

– Я сёння з'язджаю, – раптам вымавіла Юлія, думаючы, што яе ад'езд скіне ўвесь цяжар думак.

Дзяўчына яшчэ ўчора, пасля пацалунку, вырашылася на спантанны ад'езд.

– Сёння? – устрывожана спытаў Аляксандр, – Мама казала, што ты застанешся да аўторка. Думаў, мы пашпацыруем сёння. Нешта здарылася?

– Усё добра. Проста планы змяніліся. А ты калі з'язджаеш?

Аляксандр планаваў з'ехаць разам з ёй у аўторак, але цяпер, калі ўсё змянілася, ён наўмысна схлусіў:

– І я сёння. Хочаш, цябе падвязу? Як раз адной дарогай. Навошта табе на аўтобусе познім вечарам ехаць, калі ёсць аўтамабіль? На аўтобусе нязручна, цяжка. Са мной будзе зручна, камфортна і хутка. Сумкі не прыйдзецца цягнуць. Я ж ведаю, як пра нас бацькі клапоцяцца… Загрузяць цэлы багажнік.

– Сумкі, так. Матуля вунь, хоча, каб я палову ўраджаю вывезла… Дзякуй, але я сёння не на аўтобусе, за мной прыедуць… – неяк ціха, неахвотна, сказала апошнія словы Юлія.

Яна не хацела хваляваць Аляксандра, таму што адчувала цягу да яго, не змагла адкінуць пачуцці. Увесь гэты час Юлія маўчала, што ў яе ўжо ёсць каханы малады чалавек.

– Вось-вось машына пад'едзе, – ціхім голасам вымавіла дзяўчына, – Я выйшла яе сустрэць.

– Зразумеў… А хто за табой прыедзе? Можа, з торбамі дапамагчы? Я магу іх пагрузіць.

Юлія моўчкі паглядзела на Аляксандра, ды так паглядзела, што ў яе поглядзе было нешта такое, што выклікала ў Аляксандра жаданне зноўку яе пацалаваць. Яна прадчувала, што гэта вось-вось здарыцца, і нават не спрабавала гэта спыніць, а, наадварот, застыла на месцы, чакаючы прыемнага дотыку. І калі б не гучны голас з боку, Аляксандр бы пацалаваў Юлію, дакрануўся бы да яе вуснаў.

– Вось ты дзе! – крыкнула Васіліса Лебедзева, маці Аляксандра.

Юлія хутка адвярнулася ад хлопца і апусціла вочы ўніз.

– Сыходзь… – ціха сказала яна.

Са свайго двара выйшла пышная жанчына Васіліса Лебедзева. Яна стала каля куста каліны, што рос каля яе плота, паклала рукі на пояс і, нахмурыўшыся, паглядзела на свайго ўсмешлівага старэйшага сына са словамі:

– Вось ты дзе! Зноў ён тут?! Ідзі дапамажы хвораму бацьку дровы скласці. А то ж, сядзіць ён тут! Аляксандр! Чуеш? Бацька не дачакаўся цябе, ды сам пайшоў працаваць, што б я яму не казала. Упарты! Сына, адстань ты ўжо ад Юліі! У яе ж жаніх ёсць. Ідзі, лепш, папрацуй! – прыкрыкнула маці.

Васілісе не падабалася, што яе сын другі вечар круціўся вакол Юліі, замест таго, каб дапамагчы маці і бацьку. Аляксандр абяцаў бацькам правесці з імі ўсе выхадныя і дапамагчы з усімі назапашанымі справамі, перш чым зноўку з'едзе на некалькі месяцаў.

Аляксандр павольна падняўся з лаўкі.

"У яе ёсць жаніх?" – круціў ён у галаве, – "Чаму яна маўчала пра яго? Цяпер зразумеў, каго яна чакае, каго яна выйшла сустракаць!"

Аляксандра закранула, кальнула гэтае слова "жаніх". Ён хацеў застацца, каб убачыць хлопца Юліі, каб грозна зірнуць яму ў вочы і зразумець, чым ён лепшы за яго, ці не прыгажэйшы!? Але не змог. Аляксандр не адважыўся пярэчыць маці і з туманнымі думкамі, павольна дыхаючы, ён паглядзеў на Юлію сумнымі вачыма, як быццам назаўжды развітваўся з ёй. Перад сыходам, ён вымавіў:

– Поспехаў табе…

– Мг, – не змагла нічога адказаць Юлія, акрамя кароткага гуку.

Дзяўчына толькі зірнула на яго, усміхнулася і чакала, калі ж Аляксандр сыдзе. А ён разгублена стаяў. З-за выдатнай усмешкі Юліі, з-за прыгожага твару насупраць, Аляксандр зноў забыўся пра ўсё.

– Аляксандр! – як гром, усклікнула Васіліса Лебедзева.

Хлопец міжволі павярнуўся на гучны голас і вярнуўся дадому.

Калі Аляксандр знік з-пад увагі, Юлія з палёгкай выдыхнула. На сэрцы стала спакайней, нават злёгку пахаладала на душы. Ёй яшчэ больш захацелася хутчэй вярнуцца ў горад і забыць усё, што было паміж ёй і Аляксандрам: той пацалунак, тое прыцяжэнне. Усе думкі пра яго толькі псавалі ёй настрой. Калі аўтамабіль пад'ехаў да хаты, Юлія адчула сябе здрадніцай. Думкі пра здраду скоўвалі яе, і яна здавалася дзіўнай у вачах жаніха. Дзяўчына ніяк не магла засяродзіцца, спяшалася і блыталася ў думках. Хутка развітаўшыся з бацькамі, яна села ў сіні аўтамабіль і з'ехала далей ад Аляксандра. Юлія бегла, як злачынец пасля парушэння закона.

У той час, калі машына яшчэ стаяла ля двара Абрамоўскіх і бацькі збіралі дачку ў дарогу, Аляксандр знаходзіўся за пабудовай. Ён дапамагаў свайму бацьку перамяшчаць кучу дроў пад навес. Пару разоў ён адыходзіў ад працы, выглядваў з-за вугла і раўніва вышукваў вачыма таго маладога чалавека, які прыехаў за Юліяй. Але нічога не выйшла. Ён так і не ўбачыў жаніха. Аўтамабіль амаль што нячутна загудзеў і ціха звёз Юлію. Аляксандр застаўся з бясконцымі думкамі пры працы. У тыя хвіліны ён закахана думаў толькі пра дзяўчыну.

Аляксандр Лебедзеў вярнуўся з успамінаў. Стоячы ў двары, мужчына здрыгануўся, ці то ад халоднай восеньскай раніцы, ці то ад мінулага, перажытага. Ён падняў кавалак ад калодачкі, сумна паглядзеў на сырую драўніну і кінуў яе назад у кучу. Прапаў увесь настрой да працы. Мужчына вярнуўся ў хату, прылёг на рыпучую канапу, каб прабавіць час. Ён закінуў рукі за галаву і чакаў, калі наступіць хоць поўдня, каб зайсці да суседкі Юліі. Лебедзеў больш не шукаў нейкай нагоды або прычын зазірнуць да яе, усё ўпіралася толькі ў час.

Пакуль Дзмітрый Янчанка трымаўся за руль, а Аляксандр Лебедзеў думаў пра жанчыну, Юрый Люты ўжо сышоў з цвёрдай дарогі і спусціўся ў нізіну. Скончылася вясковая вуліца, праз лес працягнуліся дзве неглыбокія каляіны, якія ляглі роўнай паласой на мяккую зямлю. Юрый ішоў па іх праз рэдкі лясок тоўстых хвой, частка якіх бліжэй да ракі ляжала мёртвай. Калі пад нагамі размякла і дарога зусім знікла, пасля нядоўгай хады Юрый ступіў на шырокі бераг. Шлях яго прывёў на прыгожы прастор шырокай ракі, дзе па краях, удалечыні, над вадой вісеў густы туман. Уздоўж цёмнай люстраной роўнядзі ад халадоў згаслі водныя расліны. Надломленыя сцеблы трыснёга, чароту і мячэўніка ахапілі сабой большую частку мелкаводдзяў. Сонца ўставала справа, халодныя белыя прамяні дакраналіся да цёмнай ракі, і на вадзе былі бачны тонкія паласы мяккага дотыку, туман стаў больш выразным і мяккім. Выйшаўшы з узлеску да ракі, Юрый Люты ўбачыў тое самае месца, якое ён абраў для здымку. З боку ляжаў дуб, але да яго трэба было асцярожна падыходзіць, каб не слізгнуцца на гнілой траве або на мяккай адкрытай глебе. Юрый падабраў голую хваёвую галінку, якая выглядала трывала. Ён абламаў непатрэбныя адгалінаванні і цяпер больш упіраўся на тоўстую палку і на ацалелую нагу, чым на пратэз.

Юрый Люты асцярожна прайшоў уздоўж лесу, баючыся не заўважыць і выпадкова трапіць у глыбокую ўтоеную водную пастку. Перад ім тапталася палка, якая шукала цвёрды і бяспечны шлях. Нарэшце, Юрый дасягнуў сваёй мэты – ён дайшоў да тоўстага дуба, які бедна лёг ля зялёна-шэрага лесу. Старое дрэва ўжо даўно ляжала тут, нават ніхто не мог дакладна сказаць, калі яно ўпала. У вёсцы не засталося тых людзей, якія маглі б пра гэта расказаць. Бабры не дакрануліся да дуба, бо для іх ён быў занадта цвёрдым, куды больш ахвотна і прыемна валяць мяккую асіну, якая расла далей па беразе. Пару паваленых дрэў з вялікімі галінкамі ляжалі ў метрах ста ад дуба, ствалы амаль абмяклі ад вільгаці. Юрый Люты з цяжкасцю падцягнуў рукамі сваё цела і сеў на сухі безжыццёвы дуб спінаю да лесу, тварам да ракі. Тут пахла мокрай зямлёй і сырасцю, часам даносіўся водар хвойнага бору. Адсюль было добра відаць іншы бераг ракі, дзе за рачулкай стаяў толькі сухі рэдкі мячэўнік. Чамусьці там не рос трыснёг, з-за чаго выразна праглядаўся бярозавы пажоўклы гай. Каля берагоў па-ранейшаму радзела белая каламута пара.

Мужчына быў акружаны прахалодай, але ён нібы не адчуваў яе. У душы засталіся цёплыя, яркія ўспаміны гэтага месца, якія з болем грэлі ўсё цела. Юрый выцягнуў чорны фотаапарат з сумкі, злавіў выдатныя пейзажныя вобразы і некалькі разоў шчоўкнуў. Цяпер, калі здымкі былі зробленыя, ён мог спакойна пагрузіцца ў свае думкі. Юрый прылажыў грубыя далоні да дуба і ўспомніў пра жонку. Ларыса любіла гэтае месца і гэтае дрэва. У цёплае надвор'е яна часта прыходзіла сюды пасля вайны. Часта брала Юрыя з сабой, каб ён лячыў сябе ад наступстваў ваенных успамінаў, ад пакутлівых адчуванняў мінулага. Трэба было жыць далей. Побач з Ларысай на гэтым дубе Юрый знаходзіў у сабе бадзёрасць, любоў, клопат, упэўненасць і сілы жыць мірным жыццём. У апошні раз ён быў тут з жонкай некалькі гадоў таму, у восень, падобна гэтаму дню, калі бярозы калыхалі свае жоўтыя пасмы. Юрый трымаў яе далікатныя пальчыкі і гаварыў з ёй пра прыемнае. Незабыўныя ўспаміны былі прыгожымі і плыўнымі, але яны абпальвалі сэрца. Праз столькі гадоў, праз самотнае жыццё, адклікалася жаданне быць побач з ёй, з жонкай. Цяжка было Юрыю, здавалася, што пейзаж ужо не быў такім жывым і сапраўдным: ні рака, ні расліны, ні святло, ні неба – без Ларысы ўсё стала халодным і чужым. Ад набягаючай самоты не хацелася тут больш заставацца. Яму захацелася пакінуць бераг і вярнуцца ў вёску.

Юрый слёз з дрэва і агледзеўся, як быццам на доўгую развітваўся з гэтым месцам. Ён напаследак агледзеў усё сваё асяроддзе. Магчыма, ён яшчэ вернецца сюды зноў. Але калі? Ён не мог адказаць сабе на гэтае пытанне. Незнарок, паварочваючыся, Юрый зірнуў на бярозы, на другі бок ракі і заўважыў там дробны рух. Мужчына спыніўся, выразней зірнуў, прыгледзеўся. З нізкага туману, да адкрытага берага выйшла рудая стройная казуля. Яна падышла да вады, зрабіла пару глыткоў, затым трошкі адышла назад і замерла. Юрый павольна падняў фотаапарат, каб не спужаць прыгожую жывёліну. Казуля вадзіла вушамі, падняла пярэднюю канечнасць, нібы наўмысна пазіравала фатографу, затым паглядзела на мужчыну і тут жа палахліва скакнула ў бел-чорны лес. Юрый яшчэ пару хвілін заставаўся стаяць побач з дубам моўчкі гледзячы наперад, як бы спадзеючыся, што жывёла вернецца.

"Пара дадому!" – падумаў ён і цяжка пакрочыў да дарогі. Калі Юрый дабіраўся да лясной каляіны, ён адчуў раптоўную слабасць і нежаданы сум. Халодныя дрыжыкі прабегліся па ўсім целе як маланка. На секунду ў вачах пацямнела, кіслява запахла новымі алейнымі фарбамі. Юрыю хацелася прыпасці да зямлі, але ён толькі працёр вочы і прымусіў сябе выйсці да лясной дарогі. Такая слабасць здароўя з ім здарылася ўпершыню. Гэта палохала мужчыну, нібы нешта жудаснае гнала яго хутчэй пакінуць бераг. Ён супраціўляўся дрэннаму самаадчуванню і супраціўляўся старасці. Адчуваючы страх і не адчуваючы халодны пот на лбе, Люты дайшоў да дарожнай каляіны і ўвайшоў у лес. І адразу яго неакуратнасць і спешка прывялі да яшчэ большай раздражняльнасці. На час забыўшыся аб мяккай паверхні і слізкай глебе пад нагамі, паспешлівы Юрый страціў раўнавагу і ўсім целам упаў на дол. Гразь пацягнула нагу, цела прызямлілася на бок і на правую руку. Юрый паваліўся на сыры лясны абрус і адчуў ціск і шум у галаве. Ён пацягнуўся да таблетак, якія заўсёды насіў з сабой. Не гледзячы, выціснуў адну таблетку з пласцінкі, закінуў у рот і праглынуў. Мужчына аслабеў, ляжаў, не спяшаўся ўставаць, перастаў сябе падганяць. Ён цяжка глядзеў на воблачнае неба і стройныя зялёныя вяршыні хвой, якія быццам краналіся аблокаў. Хацелася загінуць ад слабасці духу. Нават фантомны боль, што ўдарыў у галаву ў момант падзення, ужо не дастаўляў злосці. Ён аціхне разам з агідным цяжкім галаўным шумам, калі падзейнічае таблетка. Знаходзячыся на зямлі, Юрый глыбока задумаўся. На імгненне яму здалося, што ён чуе далёкія і знаёмыя галасы гармат. Стала немагчымым не ўбачыць успаміны вайны, якія вырваліся з памяці.

Ішоў другі месяц крывавай вайны. Была раніца. Красавік. Да лясных траншэяў, бліжэй да лініі фронту, перакінулі некалькі салдат, сярод якіх быў малады сяржант Люты. Юрый толькі нядаўна атрымаў гэтае званне сяржанта за подзвіг у пякельным баі, і цяпер ён больш упэўнена адчуваў сябе сярод радавых. У хвойніку стаяла нестабільная цішыня, зрэдку прабіваліся адзінокія далёкія воплескі аўтаматаў і гаўбіц. Для перадыслакаванага атрада былі пастаўленыя задачы: выцягнуць параненых пасля начных бітваў, а таксама даставіць боекамплект пяхоце, якая трымала перыметр у стратэгічна важным сяле Студзічы. Без запаволенняў, каманда ў цёмных камуфляжах рушыла ў дарогу. Ішлі па сырой траншэі, выйшлі з лесу да палёў, далей вузкія акопы. Сустракалі стомленых салдат: хтосьці стаяў на пасту перад брустверам, хтосьці седзячы спаў у адкрытых шырокіх праходах, а хтосьці незадаволена смаліў. Было холадна, учорашняя дзённая імжа пакінула пасля сябе непрыемныя адбіткі вільгаці. Салдаты ішлі па вязкай глебе, па земляной густой кашы. Ногі грузлі, чаравікі прыліпалі і хутка пакрываліся тоўстым пластом бруду. У момант ходу даводзілася падымацца на паверхню, перабягаць у іншыя траншэі. Жылі з надзеяй, што падчас пераходу вораг не заўважыць руху і не прыстрэліць снайпер.

Усё бліжэй падбіраўся фронт. За спінамі салдат цяжкі груз, у руках аўтаматы, на галаве каскі. Сяржант Люты знаходзіўся ў цэнтры рухаючай групы. За ім было двое, а наперадзе ішлі больш вопытныя салдаты і старшы лейтэнант. Трывожна грукатала сэрца, яно адганяла сваім стукам усю стомленасць. Цяжка, няхай і павольна, але група прабіралася да мэты. Частка невялікага ляснога масіву, якая пачыналася і заканчвалася ўздоўж палёў, абстраляная варожай артылерыяй, ужо заставалася ззаду, цяпер адкрываўся шырокі ўчастак голай зямлі. Наперадзе толькі голае чорнае поле, пакрытае глыбокімі варонкамі, а за ім, то самае вялікае сяло, дзе чакалі эвакуацыі параненыя салдаты.

У полі пахла халоднай зямлёй, ранняй вясной, нібы ўчора мяккую цёмную глебу ўзаралі плугам. Ідучы па вузкай траншэі, сяржант Люты хціва дыхаў, рыхтуючы сябе да цяжкасцяў, уяўляў, які яго чакае бой. Ён глядзеў з спачуваннем і смуткам на салдат, якіх сустракаў на шляху. Ён не хацеў, каб нехта з іх не вярнуўся дадому. Як толькі поле скончылася, атрад дабраўся да цагляных руін, да першых разбураных дамоў, ад якіх амаль нічога не засталося. Салдаты аглядзеліся. Траншэя тут скончвалася лёгкім невялікім уздымам да паверхні. Застаўся адзін рывок, трэба было перабегчы частку сяла да бліндажу. Салдаты расцягнуліся перад выхадам на шырокай частцы траншэі, адкуль кожны мог убачыць, што чакала іх наперадзе. Пад шэрым пустым святлом не было ніводнай жывой пабудовы. Паўсюль ляжала колатая белая цэгла і бытавыя рэчы, якія калісьці разляцеліся ад снарадаў. Юрый не адразу разгледзеў сярод разбурэнняў бяздушныя целы цывільных, што ляжалі па ўсёй вуліцы нібы лялькі. Ён ніколі яшчэ не бачыў такой жорсткасці. Трупамі была асыпаная сельская вулачка. Дарослыя і дзеці ляжалі ў гразі з чамаданамі ля згарэлых машын. Вораг адступаў, уцякаў рассыпаючы кулі па мірных людзях. Узрываў усё, не пакідаючы нічога пасля сябе. Тырчалі кавалкі плоці пад цаглянымі плітамі, тых, хто спрабаваў схавацца ад варожых салдат, ад беглай бамбардзіроўкі. Сінія твары перадавалі жах вайны. У гэты момант Юрый Люты не думаў пра сябе, ён напружана думаў пра свой пасёлак. Яму хацелася верыць, што ён ацалеў, што вораг не пайшоў да балот, а абышоў іх. Няхай у Борках і прайшла эвакуацыя, але за роднае месца было трывожна. Сяржант Люты пазіраючы наперад, трывожыўся за бацькоў. Цяжка, балюча было думаць пра жонку і дзіця ў такія хвіліны. Варожыя ракеты ляталі па ўсёй краіне.

Хай з гэтага сяла быў выбіты вораг, але яно ўсё яшчэ моцна абстрэльвалася, і вывезці мёртвых цывільных было цяжкай задачай. Карціна, дзе жыццё ператварылася ў разваліны, не пакідала абыякавасці – нарастала імкненне перамагчы гэты кашмар, адпомсціць за ўчыненае, за пакуты.

Скрозь нежывое пралягала сцяжынка да патрэбнага акопу. Салдаты, згорбіўшыся, сагнуўшыся, адзін за адным, па камандзе шустра перабягалі сцежку. Яны беглі хутка, як цені, і паляцелі па іх варожыя кулі. У адно імгненне ад стральбы ўсе салдаты ачуліся, сапраўдны страх ускалыхнуў іх душы. Юрый бег за сваімі, маячыў позіркам, спрабаваў абхапіць вачыма сваё асяроддзе. Сцежка абрывалася шырокай ямай, і, калі ўсе кінуліся ў варонку, каманда адразу ж апынулася ў патрэбным акопе і адразу ж накіравалася да бліндажу. У гэтыя хвіліны сяржант Люты нібы адключыўся ад вайны, яго захапіла важнае пытанне: "Можа, мне здалося?"

Старшы лейтэнант пра нешта гаварыў у бліндажы з іншым афіцэрам, але да Юрыя не даходзілі яго словы. Тады ж, салдат Люты распіхаў вайскоўцаў і бліжэй падабраўся да свайго камандзіра са словамі:

– Старшы лейтэнант! Можна звярнуцца?

– Што ў цябе? – павярнуўся кірпаты камандзір.

– Я заўважыў у сяле дзіця!

– Што? – апусціў белыя бровы старэйшы па званні, паправіў каску, – Паўтары!

– Дзіця! Там, ля царквы! Мне здаецца, я бачыў дзіцяці, жывога дзіцяці! – хутка, але няўпэўнена вымавіў Люты.

Салдаты заварушыліся, але не змаглі пацвердзіць або абвергнуць словы сяржанта Лютага. Ніхто не бачыў таго, што ўбачыў ён.

– Ты ўпэўнены? – спытаў афіцэр грубым тонам.

У размову ўлез невысокі салдат, абаронца сяла.

– Тут няма жывых, няма жывых цывільных! Мы б заўважылі! – сказаў ён.

– Але я бачыў худога хлопчыка! – больш упэўнена вымавіў Люты ціхім голасам.

Юрый і праўда бачыў сярод руін худое, аслабленае цела, якое сядзела каля чырвонай царквы і круціла галавой, але яму ніхто не паверыў. Спачатку Люты сам сабе не паверыў, але за той час, пакуль ішла размова, ён пераканаў сябе ў адваротным. Было страшна памыліцца і не праверыць, страшным было пакінуць дзіця ў зруйнаваным сяле.

– Лейтэнант, як даўно вы тут? – пацікавіўся старшы лейтэнант штурмавога выратавальнага атрада, разумеючы, што час ідзе супраць яго, супраць параненых у бліндажы.

– Тры дні! Тут няма ні дзяцей, ні дарослых. Усё праверана! – далажыў салдат.

Каманда адразу ж выгрузіла боекамплект, а Люты застыў у сваіх думках. "Трэба праверыць царкву. Ён быў там!"

– Вы двое, узялі параненага! І вы бярыце на насілкі другога! – перадаваў загад старшага лейтэнанта худы салдат з пазыўным "Хмурны".

Параненыя ўжо ляжалі на моцнай тканіне. Адзін – з акрываўленай нагой, на правай назе быў зацягнуты жгут, другі салдат – з перавязанай галавой і параненай левай рукой. Юрый Люты быў адным з тых, хто павінен быў узяць насілкі, але ён хутка адышоў. Ён адчуў нядобрае, нахлынула пачуццё незваротнасці. Тут жа загудзелі снарады, успыхнулі агнём і зямлёй выбухі. Салдаты яшчэ ніжэй прыселі. У такой сітуацыі мала верылася ў лепшае. Пяхота, якая трымала сяло, прыціскалася да сцен, салдаты штогадзінна падвяргаліся шматлікім нападам. Вораг біў шчодра, яго мучыла адступленне, ён хацеў вярнуць пад свой кантроль стратэгічна важнае сяло. А маладыя і больш дарослыя нашы байцы былі супраць іх мэтаў, ніхто не хацеў аддаваць і метра сваёй зямлі.

Падчас абстрэлу побач з Юрыем апынуўся невядомы яму салдат, які быў змучаны боем і абмазаны брудам. Люты зірнуў на яго счырванелыя, шырокія вочы і ціха вымавіў:

– Дзіцяці патрэбна мая дапамога. Я абавязаны яго выратаваць.

– Не гуляй з жыццём, сяржант! Хутка вораг у атаку пойдзе! – ляпнуў па плячы стомлены радавы з лёгкім шчаціннем на выцягнутым твары і густымі чорнымі вусамі пад авальным носам, ён не разумеў, пра каго казаў Люты і выказаў здагадку, што той хоча дадому, – Ты патрэбны тут!

"А што калі на месцы таго хлопчыка апынуўся б мой сын? І хтосьці, зараз быў бы замест мяне. Ён бы проста пакінуў яго?"

Юрый глядзеў на хлопцаў, якія выцягвалі параненых, і думаў пра свае далейшыя дзеянні. Затым ён стаў павольна адыходзіць да варонкі.

– Давайце ж, хутчэй! Пакуль танкі не пайшлі ў атаку! – падганяў старшы лейтэнант сваю групу.

– А дзе сяржант, дзе Люты? – нехта спытаў з натоўпу.

– Вось жа зараза! – сказаў камандзір і сціснуў зубы.

Юрый Люты не паслухаўшыся загаду ўжо ўзбіраўся па цяжкай друзлай глебе, выбіраўся з сырой глыбокай варонкі наверх. Сяржант высунуў галаву і паглядзеў у бок узарванай царквы: чырвоная цэгла, чорныя званы і ламаныя іконы. Не было відаць дзіця. Пад шум выбухаў, Юрый адважна выбраўся на паверхню. Ён думаў толькі пра свайго сына, гэта надавала яму смеласці. Бясстрашнасць гнала наперад. Салдата зусім не хвалявала, што будзе з ім потым і што будзе з ім у сучаснасці. Ён выразна і напорыста хацеў толькі аднаго – адшукаць безабароннага дзіцяці. Перабягаючы праз вуліцу, непадалёк ад сяржанта, нядобра бліснула разрывам снарада. Асколкі разляцеліся ў бакі, як велізарная падпаленая зграя крумкачоў. Тады ж металічны асколак зачапіў плячо Лютага і збіў яго з ног. Юрый упаў, лёг каля мёртвай жанчыны і, ад болю і страху, парывіста і коратка вылаяўся. Ён прыўзняўся, пабег далей, дабраўся да руін царквы. Апынуўшыся на месцы, салдат агледзеў ламаныя сцены, але не сваю рану. Потым зайшоў за кучу цэглы і, сагнуўшыся, прайшоў крыху наперад. Юрый усё круціў галавой, шукаў дзіця, але яго нідзе не было. Адчуваючы расчараванне, ён перастаў чуць гучныя гукі, няправільныя думкі глушылі галаву да таго часу, пакуль на вочы не трапіліся пыльныя дзверы падвалу са свежымі адбіткамі дзіцячых рук. Сяржант без вагання расчыніў жалезныя дзверы. Яркае дзённае святло ўварвалася ў цёмны падвал і асвятліла маленькае захламленае памяшканне. Страшнымі вачамі адтуль глядзелі мурзатыя дзеці: дзесяцігадовы хлопчык і шасцігадовая дзяўчынка. Брат і сястра прыціснуліся адно да аднаго і з асцярогай думалі пра салдата. Вакол іх было шмат раскіданых фанцікаў і бляшанак ад рознай ежы, святло таксама асвятліла раскладушкі. Гэта маленькае бамбасховішча ратавала дзяцей ужо не першы дзень. Юрый не ведаў дакладна, колькі часу цярпелі ізаляцыі бедныя дзеці. Гледзячы на іх худыя целы і на бледныя твары, якія дзіка і напалохана накіраваліся на яго, хацелася хутчэй вызваліць іх з палону.

– Падымайцеся! Хутчэй! – загадваў Люты.

Салдат адсунуў аўтамат за спіну, каб не палохаць хлопчыка, які чамусьці глядзеў толькі на зброю. Юрый не хацеў залазіць у сховішча і сілком выцягваць дзяцей. Улавіўшы дзіцячыя спалоханыя погляды, здавалася, што траўміраваныя дзеці яго набліжэнне расцэняць як пагрозу, і салдат толькі дадасць болю і злосці ў іх маленькія сэрцы.

– Я вас уратую! Не бойцеся! – угаворваў ён дзяцей, – Вось бачыце, на грудзях сцяг наш. Я свой. Смялей. Ну!

Юрыю Лютаму шанцавала, што варожая артылерыя ссунула цэль, біла крыху далей.

– Давайце ж, сюды, – спакойна казаў Юрый, баючыся яшчэ больш напалохаць дзяцей, – Я вас адвяду ад выбухаў, – працягнуў ён руку.

Каравокая дзяўчынка ў брудных жоўтых нагавіцах і сіняй кофце заплакала, яшчэ мацней схапіўшыся за брата. Хлопчык нешта сказаў ёй на вушка, і сястра, не перастаючы ліць слёзы, забралася яму на спіну. Яны выбраліся наверх па жалезнай лесвіцы.

– Я ўратую вас, даверцеся мне! – казаў Юрый сінявокаму хлопчыку ў цёмнай вопратцы, – Добра?

Старэйшае дзіця адважна кіўнула галавой. Яно больш не моргала пры выбухах, толькі хутка аглядала тэрыторыю. Сяржант адсунуў аўтамат, прыбраў яго са спіны, цяпер ён вісеў пад рукой.

– Залазь мне на спіну і моцна, з усёй сілы, схапіся за мяне. А дзяўчынку я вазьму на рукі, – хутка казаў салдат хлопчыку, – Толькі заплюшчыце вочы і не адкрывайце, пакуль я не скажу, – падміргнуў ён дзецям.

Юрый падняў дзяцей, і цяпер ім трэба было прабіцца праз руіны, затым па траншэі праз поле і схавацца ў лесе. Салдат нават не думаў пра свой атрад, ён нават не меркаваў, дзе яны зараз. Пад рэдкі артылерыйскі агонь Юрый спяшаўся выбрацца з сяла зігзагамі. Ён моцна трымаў дзяўчынку, прыціскаў яе да грудзей, адчуваў, як хутка б'ецца маленькае сэрца, чуў, як цяжка дыхаў хлопчык, прыляпіўшыся да спіны. Цагляныя абломкі перашкаджалі ўпэўнена рухацца наперад, ступню падварачвала, а злавесныя выбухі глушылі вушы і пагражалі ўсёй сваёй моцаю. Калі Юрый выбраўся да поля, то заўважыў удалечыні варожую групу, якакя ішла ў атаку: танкі і салдаты ішлі на чарговы штурм сяла. Злосць не сціхала, Юрый схаваўся ў траншэі. Адзін з танкаў стрэліў у бок сяржанта з дзецьмі. Падняўся белы дым, цяжкая зямля абсыпалася на жывыя целы. Усе ацалелі. Ногі пад яшчэ большым грузам патаналі ў гразі, цяжка і доўга ішоў Юрый да лесу. Абстаноўка распалялася яшчэ больш, станавілася яшчэ горш. Здавалася, што з усіх бакоў выбухае зямля. Бруствер падлятаў, глеба падала то ззаду, то спераду. Салдаты адважна стаялі ў траншэях і акопах, адбіваючыся ад варожых нападаў. З цяжкасцю бегалі па вязкаму дну салдаты з пераноснай супрацьтанкавай зброяй, міжволі заўважаючы сяржанта з дзецьмі. Крок за крокам, і Юрый убачыў зламаныя галінкі і зялёныя хвойныя іголкі пад нагамі, па краях гарэў і дыміўся край лесу. Пакутлівымі сталі перабежкі і змена курсу пры выбухах, даводзілася спыняцца, каб аддыхацца, перш чым выбягаць з адной траншэі ў іншую. З апошніх сілаў ішоў наперад Юрый. Ён, аддаляючыся ад фронту, ужо не разумеў, якой рызыцы падвяргалася жыццё дзяцей.

Сяржант Люты, нягледзячы на ўсе цяжкасці, дабраўся параненым і змучаным да бяспечнага месца, выцягнуўшы дзяцей жывымі. Многія людзі хвалебна ацанілі яго геройства, але кіраўніцтва вырашыла па-іншаму, пакараўшы па статуце салдата за парушэнне загаду.

Падчас адбыцця арышту Юрый Люты меў магчымасць выказаць здагадку і абдумаць у ціхім месцы, чаму дзяцей не знайшлі раней. Магчыма, у момант налёту ворага на сяло менавіта бацькі схавалі сваіх дзяцей у надзейным месцы, і, калі акупанты сталі адступаць, жорстка і празмерна ўжываючы тактыку "выпаленай зямлі", жыхары акупаванага сяла ляглі сярод абломкаў. Ад выбухаў разляцеліся ўсе будынкі, упала ўся маскіроўка падвалу, таму дзверы бункера сталі бачнымі. На шчасце, на іх не ўпалі цяжкія бэлькі або цэгла. Напалоханыя дзеці пасля акупацыі і грукату баёў спазналі шок. З-за псіхалагічнай траўмы яны не разумелі, дзе чужыя салдаты і дзе свае. Ім вельмі пашанцавала, што снарад не ўдарыў прама ў сховішча. На вайне ўсім страшна, што ўжо казаць пра дзяцей, якія значна цяжэй успрымаюць жах пераменаў і боль страты.

Пасля месяца, пакаранне сяржанта Лютага змякчылі і хутка вярнулі салдата на фронт.

Сышоўшы ад успамінаў, Юрый працягваў ляжаць на сырой лясной дарозе. Ён бязмэтна глядзеў на халоднае неба і ціхія хвоі. На імгненне мужчына адчуў сябе дзіцём: кінутым, страчаным, слабым. Не было ўжо той адвагі да подзвігаў і імпэту да жыцця, з гадамі ўсё сціхла. Услед за слабасцю духу, адзінокай хваляй коратка плюхнуў фантомны боль. Юрый Люты тут жа праверыў пратэз, ці не пашкодзіўся ён пасля падзення ўсім целам. Ён нагнуўся, памацаў рукамі, ніякіх пашкоджанняў не заўважыў. Без жадання, прымушаючы сябе, Люты з цяжкасцю падымаўся з зямлі. Што б ён ні думаў, а трэба было рухацца далей, ісці дадому. Ад сырога надвор'я можна застудзіцца, і Юрый ведаў пра гэта. Ён цяжка пераносіў прастудныя захворванні, і таму аптэчка ў доме заўсёды была забітая лекамі. Ён лячыўся і народнымі спосабамі. Купляў у Пятра журавіны, замарожваў іх ці варыў і закручваў у слоікі, каб потым варыць кампот. Бывала, Пятро Жук прыносіў лясны мёд, такую прадукцыю добра прымалі ўсе жыхары. Юрый дадаваў ягады і мёд у гарбату. Валянціна Пруцік вельмі добра разбіралася ў лекавых травах і дапамагла Юрыю, дзялілася з ім ведамі. Цяпер мужчына сам збіраў на лузе карысныя расліны, сушыў і заварваў гарбату.